देवस्थान इनाम जमिनीवर कुळाची नोंद घेता येते काय? सविस्तर माहिती

SEO Description: देवस्थान इनाम जमिनीवर कुळाची नोंद घेता येते का? याबाबत सविस्तर माहिती, कायदेशीर तरतुदी, प्रक्रिया आणि गैरसमज यांचा सोप्या भाषेत समावेश.

Description: हा लेख देवस्थान इनाम जमिनीच्या कुळ नोंदणीबाबत सविस्तर माहिती देतो. यात कायदेशीर तरतुदी, प्रक्रिया, सामान्य प्रश्न आणि गैरसमज यांचा समावेश आहे. सामान्य नागरिकांना समजेल अशा सोप्या भाषेत लिहिलेला हा लेख जमीन विषयक गुंतागुंत समजून घेण्यास मदत करेल.

सविस्तर परिचय

देवस्थान इनाम जमीन हा महाराष्ट्रातील जमीन व्यवस्थापनाचा एक महत्त्वाचा आणि जटिल विषय आहे. या जमिनी मंदिरे, मशिदी किंवा इतर धार्मिक स्थळांच्या देखभालीसाठी शासनाने किंवा पूर्वीच्या संस्थानांनी बक्षीस म्हणून दिलेल्या असतात. या जमिनींचा मुख्य उद्देश मंदिरातील पूजा, दिवाबत्ती, साफसफाई आणि इतर धार्मिक कार्यांचा खर्च भागवणे हा आहे. पण, या जमिनींवर कुळाची नोंद घेता येते का? आणि जर होय, तर त्यासाठी कोणत्या कायदेशीर तरतुदी आणि प्रक्रिया लागू होतात? हे प्रश्न अनेकांच्या मनात असतात.

हा लेख सामान्य नागरिकांना समजेल अशा सोप्या भाषेत देवस्थान इनाम जमिनीच्या कुळ नोंदणीबाबत माहिती देईल. यात कायदेशीर बाबी, प्रक्रिया, सामान्य प्रश्न आणि गैरसमज यांचा समावेश आहे. विशेषतः, महाराष्ट्र जमीन महसूल अधिनियम 1966 आणि मुंबई कुळ वहिवाट आणि शेतजमीन अधिनियम 1948 यांचा उल्लेख करून याबाबत स्पष्टता आणण्याचा प्रयत्न केला आहे.

देवस्थान इनाम जमीन म्हणजे काय?

देवस्थान इनाम जमिनी या भोगवटादार वर्ग-3 (Class-3 Inam) अंतर्गत येतात आणि त्या प्रामुख्याने पश्चिम महाराष्ट्रात आढळतात. या जमिनी धार्मिक संस्थांना (उदा., मंदिरे, मशिदी, गुरुद्वारा) त्यांच्या देखभालीसाठी दिल्या जातात. या जमिनी दोन प्रकारच्या असतात:

1. सरकारी देवस्थान: या जमिनींची नोंद गाव नमुना क्रमांक 1(क)(7) आणि गाव नमुना क्रमांक 3 मध्ये केलेली असते. यांचा महसूल दप्तराशी थेट संबंध असतो.
2. खासगी देवस्थान: या जमिनींची नोंद गाव दप्तरी नसते, कारण त्यांचा महसूल दप्तराशी संबंध नसतो. या जमिनी खासगी धार्मिक ट्रस्टद्वारे व्यवस्थापित केल्या जातात.

या जमिनींच्या 7/12 उताऱ्यावर भोगवटादार म्हणून देवाचे किंवा देवस्थानचे नाव नमूद केलेले असते. या जमिनींच्या उत्पन्नातून मंदिराची साफसफाई, पूजा, उत्सव आणि इतर खर्च भागवले जातात.

महत्त्वाची बाब: देवस्थान इनाम जमिनी हस्तांतरणीय नसतात. म्हणजेच, या जमिनी विक्री, वाटप किंवा भेट म्हणून दुसऱ्याच्या नावावर करता येत नाहीत, जोपर्यंत शासनाची आणि धर्मदाय आयुक्तांची परवानगी मिळत नाही.

कुळाची नोंद घेता येते का?

देवस्थान इनाम जमिनीवर कुळाची नोंद घेता येणे शक्य आहे, परंतु यासाठी काही कायदेशीर अटी आणि मर्यादा लागू होतात. मुंबई कुळ वहिवाट आणि शेतजमीन अधिनियम 1948 (कलम 32 आणि 88) अंतर्गत कुळ नोंदणीबाबत स्पष्ट तरतुदी आहेत. खालीलप्रमाणे याची माहिती:

• कुळाची नोंद शक्य आहे: जर एखाद्या व्यक्तीने देवस्थान इनाम जमिनीवर कायमस्वरूपी शेती केली असेल आणि ती व्यक्ती कुळ म्हणून नोंदणीस पात्र असेल, तर तिची नोंद कुळ म्हणून गाव नमुना क्रमांक 6 (फेरफार नोंदवही) मध्ये घेता येते.
• कलम 88 ची सुट: जर देवस्थान ट्रस्टने मुंबई कुळ वहिवाट अधिनियमाच्या कलम 88 अंतर्गत सुट घेतली असेल, तर कुळाला जमीन विकत घेण्याचा अधिकार मिळत नाही. याचा अर्थ, कुळाची नोंद होऊ शकते, परंतु कुळाला त्या जमिनीची मालकी मिळणार नाही.
• प्रक्रिया: कुळाची नोंद घेण्यासाठी तलाठ्याकडे अर्ज करावा लागतो. यासाठी कुळाने सलग काही वर्षे त्या जमिनीवर शेती केल्याचा पुरावा (उदा., पीक पेरणी नोंद, 7/12 उतारा) सादर करावा लागतो. तलाठी याची पडताळणी करून फेरफार नोंदवहीत कुळाची नोंद घेतात.

महाराष्ट्र जमीन महसूल अधिनियम 1966 च्या कलम 75 अन्वये, गाव नमुना क्रमांक 3 मधील नोंदींची पडताळणी करून कुळ नोंदणीची प्रक्रिया पूर्ण केली जाते.

मर्यादा: कुळाची नोंद झाली तरी, देवस्थान इनाम जमिनीची मालकी कुळाला मिळत नाही. कुळाला फक्त जमीन कसण्याचा अधिकार मिळतो, आणि तोही वंशपरंपरागत पुढे चालू राहतो.

कुळ नोंदणीची प्रक्रिया

देवस्थान इनाम जमिनीवर कुळाची नोंद घेण्यासाठी खालील प्रक्रिया अवलंबली जाते:

1. अर्ज सादर करणे: कुळाने तलाठ्याकडे कुळ नोंदणीसाठी लेखी अर्ज सादर करावा. यात जमिनीचा गट नंबर, क्षेत्रफळ आणि शेतीचा पुरावा (उदा., पीक नोंदी) नमूद करावा.
2. कागदपत्रे: अर्जासोबत 7/12 उतारा, 8-अ उतारा, आणि इतर संबंधित कागदपत्रे जोडावीत.
3. पडताळणी: तलाठी आणि मंडळ अधिकारी जमिनीची प्रत्यक्ष पाहणी करतात आणि कुळाच्या शेतीच्या दाव्याची पडताळणी करतात.
4. नोंदणी: पडताळणीनंतर, कुळाची नोंद फेरफार नोंदवहीत (गाव नमुना क्रमांक 6) घेतली जाते.
5. हरकती: नोंदीनंतर, संबंधितांना हरकत नोंदवण्यासाठी 30 दिवसांचा कालावधी दिला जातो. जर हरकत नसेल, तर नोंद अंतिम होते.

जर वाद उद्भवला, तर अव्वल कारकून किंवा भूमापन अधिकारी सहा महिन्यांत निर्णय घेतात.

सामान्य प्रश्न आणि गैरसमज

1. देवस्थान इनाम जमीन विकता येते का?

नाही, देवस्थान इनाम जमीन विकता येत नाही. या जमिनी हस्तांतरणीय नसतात, आणि त्यासाठी शासनाची आणि धर्मदाय आयुक्तांची परवानगी आवश्यक आहे. अनधिकृत हस्तांतरण झाल्यास जमीन सरकार जमा होते.

2. कुळाला जमिनीची मालकी मिळू शकते का?

नाही, कुळाला फक्त जमीन कसण्याचा अधिकार मिळतो. मुंबई कुळ वहिवाट अधिनियम 1948 च्या कलम 32-ग नुसार, जर ट्रस्टने कलम 88 ची सुट घेतली असेल, तर कुळाला मालकी मिळत नाही.

3. वारसांची नोंद होऊ शकते का?

होय, वारसांची नोंद होऊ शकते, परंतु येथे जन्माने वारस ठरत नाही. प्रत्यक्ष पूजा-अर्चा करणारी व्यक्ती वारस म्हणून नोंदली जाते. याला "पदामुळे मिळणारा उत्तराधिकार" असे म्हणतात.

4. जर कुळाची नोंद झाली नाही, तर काय करावे?

कुळाने तलाठ्याकडे पुराव्यासह अर्ज करावा. जर तलाठी नोंद घेण्यास नकार देत असतील, तर तहसीलदार किंवा उपजिल्हाधिकाऱ्यांकडे तक्रार करता येते.

5. देवस्थान जमिनीवर अकृषिक वापर करता येतो का?

नाही, या जमिनी केवळ धार्मिक कार्यासाठी वापरल्या जाऊ शकतात. अकृषिक वापरासाठी शासनाची परवानगी आवश्यक आहे, आणि त्यासाठी 50% नजराणा रक्कम भरावी लागते.

कायदेशीर तरतुदी आणि नियम

देवस्थान इनाम जमिनी आणि कुळ नोंदणीशी संबंधित काही महत्त्वाच्या कायदेशीर तरतुदी खालीलप्रमाणे:

• महाराष्ट्र जमीन महसूल अधिनियम 1966, कलम 75: गाव नमुना क्रमांक 3 मधील नोंदींची पडताळणी आणि जमीन व्यवस्थापन.
• मुंबई कुळ वहिवाट आणि शेतजमीन अधिनियम 1948, कलम 32: कुळाला जमीन कसण्याचा अधिकार आणि मालकी हस्तांतरण.
• मुंबई कुळ वहिवाट अधिनियम, कलम 88: धार्मिक ट्रस्टला कुळ मालकी हस्तांतरणापासून सुट मिळण्याची तरतूद.
• हैद्राबाद इनाम निर्मूलन आणि रोख अनुदान अधिनियम 1954: मराठवाड्यातील इनाम जमिनींचे हस्तांतरण आणि व्यवस्थापन.

या कायद्यांनुसार, देवस्थान इनाम जमिनींच्या कुळ नोंदणीवर काही मर्यादा आहेत, आणि त्यांचे काटेकोरपणे पालन करणे आवश्यक आहे.

निष्कर्ष

देवस्थान इनाम जमिनीवर कुळाची नोंद घेणे शक्य आहे, परंतु यासाठी कायदेशीर प्रक्रिया आणि अटींचे पालन करणे आवश्यक आहे. या जमिनींची मालकी कुळाला मिळत नाही, आणि त्या हस्तांतरणीय नसतात. सामान्य नागरिकांना या विषयातील गुंतागुंत समजून घेण्यासाठी तलाठी, तहसीलदार किंवा कायदेशीर सल्लागाराची मदत घ्यावी. महाराष्ट्र जमीन महसूल अधिनियम 1966 आणि मुंबई कुळ वहिवाट अधिनियम 1948 यांचा आधार घेऊन या प्रक्रियेची अंमलबजावणी केली जाते.

जर तुम्ही कुळ नोंदणीसाठी पात्र असाल, तर योग्य कागदपत्रे आणि पुराव्यासह प्रक्रिया सुरू करा. तसेच, कोणत्याही अनधिकृत व्यवहारापासून दूर राहा, कारण असे व्यवहार कायदेशीरदृष्ट्या अवैध ठरू शकतात. या लेखामुळे तुम्हाला देवस्थान इनाम जमिनीच्या कुळ नोंदणीबाबत स्पष्टता मिळाली असेल, अशी आमची आशा आहे.