कुळकायदा: शेतजमीन वहिवाट आणि कुळांचे प्रकार

Slug: kul-kayda-shetjameen-vahivat-kul-prakar

Description: हा लेख महाराष्ट्र कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम, 1948 अंतर्गत शेतजमीन वहिवाटीच्या रीती, शेतकरी, शेतमजूर आणि कुळांचे विविध प्रकार याबद्दल सोप्या भाषेत माहिती देतो. कायदेशीर तरतुदींसह सामान्य नागरिकांना समजेल अशा रीतीने हा लेख सादर केला आहे।

शेतजमीन आणि कुळकायद्याचे महत्त्व

प्रस्तावना

महाराष्ट्रातील शेतजमीन वहिवाट आणि कुळांचे हक्क यांच्याशी संबंधित कुळकायदा हा एक महत्त्वाचा कायदा आहे. या कायद्याचा उद्देश शेतजमीन कसणाऱ्या कुळांचे हक्क संरक्षित करणे आणि जमीन मालकांच्या पिळवणुकीपासून त्यांचे रक्षण करणे हा आहे. ‘कसेल त्याची जमीन’ हे तत्त्व रुजवण्यासाठी 1939 मध्ये कुळकायदा प्रथम अस्तित्वात आला आणि नंतर 1948 मध्ये मुंबई कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम लागू झाला, जो 2012 मध्ये महाराष्ट्र कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम म्हणून ओळखला जाऊ लागला. हा लेख शेतजमीन वहिवाटीच्या रीती, शेतकरी, शेतमजूर आणि कुळांचे प्रकार याबद्दल सविस्तर माहिती देतो.

शेतजमिनीत वहिवाट करण्याच्या रीती

शेतजमिनीची वहिवाट म्हणजे जमीन कसण्याचा कायदेशीर हक्क. महाराष्ट्रात शेतजमिनीची वहिवाट खालील प्रमुख रीतींनी केली जाते:

• पट्टा करार (Lease Agreement): जमीन मालक आणि कुळ यांच्यात लिखित किंवा तोंडी कराराद्वारे जमीन कसण्याचा हक्क दिला जातो. हा करार महाराष्ट्र कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम, 1948, कलम 18 अन्वये मान्य आहे.
• कायदेशीर कब्जा: कुळाने सलग काही वर्षे जमीन कसल्यास, त्याला कायदेशीर कुळ म्हणून मान्यता मिळू शकते. उदाहरणार्थ, 1939 च्या कायद्यानुसार, 1 जानेवारी 1938 पूर्वी सलग 6 वर्षे जमीन कसणाऱ्या व्यक्तीला संरक्षित कुळ मानले गेले.
• न्यायालयीन निकाल: कोर्टाच्या निर्णयाद्वारे कुळाला कायम कुळ म्हणून हक्क मिळू शकतो, विशेषत: 1955 च्या सुधारणांपूर्वी.
• रूढी किंवा परंपरा: काही प्रकरणांमध्ये, गावातील रूढींनुसार कुळाला जमीन कसण्याचा हक्क मिळतो, जो नंतर कायदेशीर मान्यता मिळवू शकतो.

या रीतींमुळे कुळांना सातबारा उताऱ्यावर ‘इतर हक्क’ सदरात नोंद मिळते, जी त्यांच्या कायदेशीर हक्काची पुष्टी करते.

शेतकरी म्हणजे कोण?

शेतकरी म्हणजे अशी व्यक्ती जी स्वत:च्या मालकीची शेतजमीन कसते किंवा स्वत:च्या देखरेखीखाली कसवते. महाराष्ट्र कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम, 1948 मध्ये शेतकऱ्याची व्याख्या स्पष्टपणे दिलेली नाही, परंतु सामान्यत: शेतजमीन मालक किंवा कायदेशीर वहिवाटदार जो प्रत्यक्ष शेती करतो, त्याला शेतकरी मानले जाते. शेतकरी हा स्वत: शेती करू शकतो किंवा मजुरांमार्फत शेती करवू शकतो.

शेतमजूर म्हणजे कोण?

महाराष्ट्र कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम, 1948, कलम 2(1-अ) अन्वये शेतमजूर म्हणजे अशी व्यक्ती जी:

• स्वत:ची कोणतीही शेतजमीन धारण करत नाही किंवा कसत नाही.
• राहते घर धारण करते.
• तिचे एकूण उत्पन्नाचे 50% किंवा त्याहून अधिक शेतमजुरीपासून मिळते.

थोडक्यात, शेतमजूर हा शेतात काम करणारा वेतनधारी कामगार आहे, ज्याच्याकडे स्वत:ची जमीन नसते आणि तो इतरांच्या शेतात मजुरी करतो.

कुळ म्हणजे कोण?

महाराष्ट्र कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम, 1948, कलम 18 अन्वये कुळ म्हणजे अशी व्यक्ती जी:

• पट्ट्याने (कायदेशीर कराराने) जमीन धारण करते.
• कलम 4 अन्वये कायदेशीर कुळ मानली जाते.
• कलम 4-अ अन्वये संरक्षित कुळ मानली जाते.
• कलम 2(10-अ) अन्वये कायम कुळ मानली जाते.

सर्वसाधारणपणे, कुळ म्हणजे दुसऱ्याच्या मालकीची शेतजमीन कायदेशीररित्या कसणारी व्यक्ती, जी जमीन मालकाच्या प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष देखरेखीखाली काम करत नाही.

कायदेशीर कुळ म्हणजे कोण?

महाराष्ट्र कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम, 1948, कलम 4 अन्वये कायदेशीर कुळ म्हणजे अशी व्यक्ती जी:

• दुसऱ्याच्या मालकीची शेतजमीन कायदेशीररित्या कसते.
• जमीन मालकाच्या किंवा त्याच्या कुटुंबातील कोणत्याही व्यक्तीच्या प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष देखरेखीखाली काम करत नाही.

उदाहरणार्थ, जर एखादी व्यक्ती जमीन मालकाशी करार करून स्वतंत्रपणे जमीन कसत असेल, तर ती कायदेशीर कुळ मानली जाते. अशा व्यक्तीची नोंद सातबारा उताऱ्यावर ‘इतर हक्क’ सदरात होते.

संरक्षित कुळ म्हणजे कोण?

महाराष्ट्र कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम, 1948, कलम 4-अ अन्वये संरक्षित कुळ म्हणजे अशी व्यक्ती जी:

• 1939 च्या कुळकायद्यानुसार, 1 जानेवारी 1938 पूर्वी सलग 6 वर्षे कुळ म्हणून जमीन कसत होती.
• किंवा 1 जानेवारी 1945 पूर्वी सलग 6 वर्षे कुळ म्हणून जमीन कसत होती आणि 1 नोव्हेंबर 1947 रोजी कुळ म्हणून जमीन कसत होती.

अशा व्यक्तीची नोंद सातबारा उताऱ्यावर ‘इतर हक्क’ सदरात ‘संरक्षित कुळ’ म्हणून केली जाते. हा दर्जा कुळांना जमीन मालकांच्या शोषणापासून संरक्षण देण्यासाठी आहे.

कायम कुळ म्हणजे कोण?

महाराष्ट्र कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम, 1948, कलम 2(10-अ) अन्वये कायम कुळ म्हणजे अशी व्यक्ती जी:

• 1955 च्या कुळकायदा सुधारणांपूर्वी वहिवाटीमुळे, रूढीमुळे किंवा न्यायालयीन निकालामुळे कायम कुळ म्हणून मान्यता पावली.
• तिची नोंद अधिकार अभिलेखात ‘कायम कुळ’ म्हणून झाली आहे.

कायम कुळाला जमिनीवर कायमस्वरूपी हक्क मिळतो, आणि तो जमीन मालकाच्या देखरेखीशिवाय स्वतंत्रपणे जमीन कसू शकतो.

बेदखल कुळ म्हणजे कोण?

महाराष्ट्र कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम, 1948, कलम 14 अन्वये बेदखल कुळ म्हणजे अशी व्यक्ती जी कुळ म्हणून मान्यता पावली होती, परंतु खालील कसुरींमुळे तिचा कुळ हक्क रद्द झाला:

• खंड (भाडे) वर्षानुवर्षे आणि जाणूनबुजून 31 मे पूर्वी न भरणे.
• जमिनीची खराबी किंवा कायमस्वरूपी नुकसान होईल असे कृत्य जाणूनबुजून करणे.
• कलम 27 चे उल्लंघन करून जमिनीची पोट-वहिवाट करणे.

अशा कसुरींमुळे तहसीलदार कुळाला बेदखल करू शकतात, आणि त्याची सातबारा उताऱ्यावरील नोंद काढून टाकली जाते.

कुळकायद्याचे महत्त्व

कुळकायदा हा शेतजमीन कसणाऱ्या कुळांचे हक्क संरक्षित करण्यासाठी आणि जमीन मालकांच्या शोषणापासून त्यांचे रक्षण करण्यासाठी अस्तित्वात आला. ‘कसेल त्याची जमीन’ या तत्त्वामुळे कुळांना जमिनीची मालकी मिळण्याची संधी मिळाली. या कायद्यामुळे लाखो शेतकरी आणि कुळांना आर्थिक आणि सामाजिक स्थैर्य मिळाले. तथापि, कायदेशीर प्रक्रिया आणि कागदपत्रांची पूर्तता यामुळे काहीवेळा सामान्य नागरिकांना अडचणी येऊ शकतात. अशा वेळी तहसीलदार किंवा कायदेशीर सल्लागार यांच्याशी संपर्क साधणे उपयुक्त ठरते.

निष्कर्ष

महाराष्ट्र कुळवहिवाट व शेतजमीन अधिनियम, 1948 हा कुळांचे हक्क आणि शेतजमीन वहिवाटीशी संबंधित एक महत्त्वाचा कायदा आहे. शेतकरी, शेतमजूर आणि कुळांचे विविध प्रकार समजून घेणे सामान्य नागरिकांसाठी उपयुक्त आहे. या लेखात दिलेली माहिती कायदेशीर तरतुदींसह सोप्या भाषेत सादर करण्याचा प्रयत्न केला आहे. कुळकायद्याशी संबंधित कोणत्याही शंका असल्यास स्थानिक तहसील कार्यालय किंवा कायदेशीर तज्ज्ञांचा सल्ला घ्यावा.