पाण्याच्या मोजमापातील TMC, Cusec आणि Cumec: अर्थ आणि उपयोग

प्रस्तावना

पाणी हे जीवनाचा आधार आहे. शेती, उद्योग, आणि दैनंदिन गरजांसाठी पाण्याचे व्यवस्थापन अत्यंत महत्त्वाचे आहे. भारतात, विशेषतः जलसाठ्यांचे आणि नद्यांच्या पाण्याचे मोजमाप करण्यासाठी काही विशिष्ट संज्ञांचा वापर केला जातो. यापैकी TMC, Cusec आणि Cumec या संज्ञा वारंवार ऐकायला मिळतात, विशेषतः धरणे, जलसाठे आणि पाटबंधारे यासंदर्भात. या लेखात या संज्ञांचा अर्थ, त्यांचा उपयोग आणि त्यांचे महत्त्व सोप्या आणि कायदेशीर भाषेत समजावून सांगितले आहे, जेणेकरून सामान्य नागरिकांना हे विषय समजणे सोपे जाईल.

1. TMC (Thousand Million Cubic Feet)

अर्थ: TMC म्हणजे "Thousand Million Cubic Feet" अर्थात हजार दशलक्ष घनफूट. ही एक परिमाणात्मक संज्ञा आहे जी पाण्याच्या मोठ्या प्रमाणावर साठवणूक मोजण्यासाठी वापरली जाते. एक TMC म्हणजे एक हजार फूट लांब, एक हजार फूट रुंद आणि एक हजार फूट उंच अशा घनाकारातील पाण्याचे प्रमाण. साध्या भाषेत, जर सुमारे 2300 एकर क्षेत्रावर एक फूट खोलीचे पाणी साठवले, तर ते एक TMC पाणी मानले जाते.

उपयोग: भारतात, विशेषतः धरणे, तलाव आणि जलाशयांच्या पाण्याच्या साठवणुकीची क्षमता मोजण्यासाठी TMC चा वापर केला जातो. उदाहरणार्थ, मध्य प्रदेशातील इंदिरा सागर धरणाची साठवण क्षमता सुमारे 430.8 TMC आहे. याशिवाय, पाण्याच्या वहनाचे (inflow आणि outflow) मोजमाप देखील TMC मध्ये केले जाते.

परिमाण: एक TMC पाणी म्हणजे अंदाजे 28,316.85 दशलक्ष लिटर (किंवा 2,831 कोटी लिटर) पाणी. हे समजण्यासाठी, जर एका शहराला वर्षभरासाठी पाणीपुरवठा करायचा असेल, तर एक TMC पाणी 365 दिवसांसाठी दररोज 77.58 दशलक्ष लिटर पाणी पुरवू शकते.

कायदेशीर संदर्भ: भारत सरकारच्या केंद्रीय जल आयोग (Central Water Commission) द्वारे धरणांच्या एकूण आणि प्रभावी साठवण क्षमतेची नोंद TMC किंवा घन किलोमीटर (1 घन किलोमीटर = 35.32 TMC) मध्ये केली जाते. जलसंपदा व्यवस्थापनासाठी ही माहिती जलविषयक कायद्यांतर्गत, जसे की "Inter-State River Water Disputes Act, 1956" (कलम 4), यामध्ये वापरली जाते.

2. Cusec (Cubic Feet per Second)

अर्थ: Cusec म्हणजे "Cubic Feet per Second" अर्थात प्रति सेकंद घनफूट. ही संज्ञा पाण्याच्या प्रवाहाच्या वेगाचे मोजमाप करण्यासाठी वापरली जाते. एक Cusec म्हणजे एका सेकंदात एक घनफूट पाण्याचा प्रवाह.

उपयोग: Cusec चा वापर विशेषतः नद्या, कालवे आणि धरणांतून सोडल्या जाणाऱ्या पाण्याच्या प्रवाहाचे मोजमाप करण्यासाठी केला जातो. उदाहरणार्थ, जर धरणातून 600 Cusec पाणी सोडले गेले, तर याचा अर्थ दर सेकंदाला 600 घनफूट पाणी बाहेर पडत आहे.

परिमाण: एक Cusec म्हणजे अंदाजे 28.32 लिटर प्रति सेकंद. जर एक Cusec पाणी 24 तास सोडले गेले, तर ते सुमारे 2.45 दशलक्ष लिटर पाणी असेल.

कायदेशीर संदर्भ: पाटबंधारे विभागाद्वारे पाण्याच्या प्रवाहाचे नियमन करताना Cusec चा वापर केला जातो. भारतातील "Irrigation and Waterways Departments" अंतर्गत पाण्याच्या वाटपासाठी आणि नियंत्रणासाठी ही संज्ञा महत्त्वाची आहे. उदाहरणार्थ, नदीजल वादाच्या बाबतीत, जसे की कावेरी नदी जलवाटप (Cauvery Water Disputes Tribunal), पाण्याच्या प्रवाहाचे मोजमाप Cusec मध्ये केले जाते.

3. Cumec (Cubic Meter per Second)

अर्थ: Cumec म्हणजे "Cubic Meter per Second" अर्थात प्रति सेकंद घनमीटर. ही देखील पाण्याच्या प्रवाहाच्या वेगाची मोजमाप संज्ञा आहे, परंतु यामध्ये घनमीटरचा वापर केला जातो.

उपयोग: Cumec चा वापर आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आणि काही भारतीय संदर्भांमध्ये पाण्याच्या प्रवाहाचे मोजमाप करण्यासाठी केला जातो. भारतात Cusec अधिक प्रचलित असले, तरी वैज्ञानिक आणि आंतरराष्ट्रीय जल व्यवस्थापनात Cumec चा वापर होतो.

परिमाण: एक Cumec म्हणजे प्रति सेकंद एक घनमीटर पाण्याचा प्रवाह, म्हणजेच 1000 लिटर प्रति सेकंद. एक Cumec अंदाजे 35.31 Cusec ला समान आहे.

कायदेशीर संदर्भ: Cumec चा वापर विशेषतः आंतरराष्ट्रीय जलसंधी (उदा., Indus Waters Treaty, 1960, कलम II आणि III) आणि वैज्ञानिक अहवालांमध्ये आढळतो. भारतात, केंद्रीय जल आयोग आणि पर्यावरण मंत्रालयाच्या अहवालांमध्ये Cumec मध्ये पाण्याच्या प्रवाहाची नोंद केली जाते.

TMC, Cusec आणि Cumec मधील फरक

या तिन्ही संज्ञांचा उपयोग पाण्याच्या मोजमापासाठी होतो, परंतु त्यांचे स्वरूप आणि उपयोग वेगवेगळे आहेत:

• TMC: पाण्याच्या साठवणुकीचे परिमाण मोजते (उदा., धरणातील एकूण पाणी).
• Cusec: पाण्याच्या प्रवाहाचा वेग मोजते, विशेषतः भारतात (उदा., नदीतील पाण्याचा प्रवाह).
• Cumec: पाण्याच्या प्रवाहाचा वेग मोजते, परंतु आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आणि वैज्ञानिक संदर्भात.

उदाहरणार्थ, जर एखाद्या धरणात 10 TMC पाणी असेल आणि त्यातून 100 Cusec पाणी सोडले जात असेल, तर याचा अर्थ धरणात 10 TMC साठवण आहे आणि दर सेकंदाला 100 घनफूट पाणी बाहेर पडत आहे. याच प्रवाहाला Cumec मध्ये व्यक्त करायचे झाल्यास, ते सुमारे 2.83 Cumec असेल.

कायदेशीर आणि सामाजिक महत्त्व

पाण्याचे मोजमाप आणि व्यवस्थापन हे केवळ तांत्रिक विषय नाही, तर त्याचे सामाजिक आणि कायदेशीर परिणामही आहेत. भारतात, नद्या आणि जलसाठ्यांचे पाणीवाटप हे अनेकदा राजकीय आणि कायदेशीर वादाचे कारण ठरते. उदाहरणार्थ, कावेरी नदी जलवाटप वादामध्ये TMC आणि Cusec मध्ये पाण्याचे मोजमाप करून त्याचे वाटप ठरवले जाते. यासाठी "Inter-State River Water Disputes Act, 1956" अंतर्गत ट्रिब्युनल स्थापन केले जाते.

सामान्य नागरिकांसाठी, या संज्ञा समजून घेणे महत्त्वाचे आहे, कारण पाण्याच्या उपलब्धतेचा थेट परिणाम शेती, पिण्याचे पाणी आणि उद्योगांवर होतो. विशेषतः दुष्काळ किंवा पूर यासारख्या परिस्थितीत, TMC आणि Cusec मधील माहिती सरकारच्या धोरणांवर आणि जनतेच्या जीवनावर परिणाम करते.

निष्कर्ष

TMC, Cusec आणि Cumec या संज्ञा पाण्याच्या मोजमापातील महत्त्वाच्या संकल्पना आहेत. TMC पाण्याच्या साठवणुकीचे मोजमाप करते, तर Cusec आणि Cumec पाण्याच्या प्रवाहाचा वेग मोजतात. या संज्ञांचा उपयोग धरणे, नद्या आणि पाटबंधारे यांच्या व्यवस्थापनात होतो, आणि त्यांचा कायदेशीर आणि सामाजिक संदर्भही आहे. सामान्य नागरिकांना या संज्ञा समजल्यास, ते जलसंपदा व्यवस्थापनातील निर्णय आणि धोरणे अधिक चांगल्या प्रकारे समजू शकतात. जलसंधारण आणि योग्य पाणीवापरासाठी या संज्ञांचे ज्ञान प्रत्येक नागरिकासाठी उपयुक्त आहे.