भोगवटादार वर्ग-२: संकल्पना, प्रक्रिया आणि माहिती
SEO Description: भोगवटादार वर्ग-२ म्हणजे काय, त्याची प्रक्रिया, आवश्यक कागदपत्रे, फायदे आणि सामान्य प्रश्न याबद्दल सोप्या भाषेत सविस्तर माहिती.
Slug: bhogvatadar-varg-2-information-and-process
सविस्तर परिचय
महाराष्ट्रात जमिनीच्या मालकी आणि हस्तांतरणाच्या बाबतीत ‘भोगवटादार वर्ग-२’ ही संकल्पना खूप महत्त्वाची आहे. सातबारा उताऱ्यावर जमिनीचा प्रकार आणि तिची भूधारणा पद्धत नमूद केलेली असते. यामध्ये भोगवटादार वर्ग-१, भोगवटादार वर्ग-२, शासकीय पट्टेदार आणि महाराष्ट्र शासन असे चार प्रमुख प्रकार येतात. यापैकी भोगवटादार वर्ग-२ अंतर्गत येणाऱ्या जमिनींवर काही निर्बंध असतात, ज्यामुळे त्या विक्री किंवा हस्तांतरित करण्यासाठी शासकीय परवानगी आवश्यक असते. हा लेख सामान्य नागरिकांना ही संकल्पना सोप्या भाषेत समजावून सांगण्यासाठी लिहिला आहे.
भोगवटादार वर्ग-२ च्या जमिनींचे वर्ग-१ मध्ये रूपांतर करण्याची प्रक्रिया, आवश्यक कागदपत्रे, याचे फायदे आणि याबाबतचे सामान्य प्रश्न याबद्दल आपण सविस्तर जाणून घेऊया.
भोगवटादार वर्ग-२ म्हणजे काय?
‘भोगवटादार वर्ग-२’ ही अशी जमीन आहे, जिचे हस्तांतरण (विक्री, भेट, दान इ.) करण्यावर शासकीय निर्बंध असतात. ही जमीन शेतकऱ्याच्या मालकीची असते, परंतु ती पूर्णपणे मुक्तपणे विकता येत नाही. यामागे कारण असे आहे की, या जमिनी सामान्यतः शासनाने विशिष्ट हेतूसाठी किंवा कायद्यांतर्गत प्रदान केलेल्या असतात. उदाहरणार्थ, या जमिनी पुनर्वसन कायद्यांतर्गत, वतन कायद्यांतर्गत किंवा इनाम जमिनी म्हणून दिल्या गेल्या असू शकतात.
महाराष्ट्र जमीन महसूल अधिनियम, १९६६ च्या कलम २९(२) अंतर्गत भोगवटादार वर्ग-२ च्या जमिनींची व्याख्या स्पष्ट केली आहे. या जमिनींवर शासकीय बंधने असल्याने, त्यांचे हस्तांतरण करण्यासाठी तहसीलदार, प्रांत अधिकारी किंवा जिल्हाधिकारी यांच्याकडून परवानगी घ्यावी लागते.
उदाहरण: जर तुमच्या सातबारा उताऱ्यावर ‘भोगवटादार वर्ग-२’ असा उल्लेख असेल, तर तुम्ही ती जमीन थेट विकू शकत नाही. यासाठी तुम्हाला शासकीय परवानगी घ्यावी लागेल किंवा ती वर्ग-१ मध्ये रूपांतरित करावी लागेल.
भोगवटादार वर्ग-२ च्या जमिनींचे प्रकार
भोगवटादार वर्ग-२ अंतर्गत येणाऱ्या जमिनींचे साधारणपणे १६ प्रकार आहेत. यामध्ये खालीलप्रमाणे जमिनींचा समावेश होतो:
- पुनर्वसन कायद्यांतर्गत प्रदान केलेल्या जमिनी
- वतन कायद्यांतर्गत मिळालेल्या जमिनी
- इनाम जमिनी (उदा. देवस्थान इनाम, पाटील इनाम)
- सिलिंग कायद्यांतर्गत मिळालेल्या जमिनी
- आदिवासी खातेदारांच्या जमिनी
- खाजगी वने (संपादन) अधिनियमान्वये मिळालेल्या जमिनी
- वक्फ जमिनी
- महानगरपालिका किंवा नगरपालिकेच्या विकास आराखड्यातील जमिनी
या सर्व जमिनींवर शासकीय निर्बंध असतात, आणि त्यापैकी काही जमिनींचे वर्ग-१ मध्ये रूपांतर करणे शक्य नसते (उदा. वक्फ जमिनी, आदिवासी खातेदारांच्या जमिनी).
वर्ग-१ मध्ये रूपांतराची प्रक्रिया
भोगवटादार वर्ग-२ च्या जमिनींचे वर्ग-१ मध्ये रूपांतर करण्यासाठी खालील प्रक्रिया अवलंबली जाते:
- अर्ज सादर करणे: संबंधित तहसील कार्यालयात तहसीलदारांकडे अर्ज सादर करावा लागतो. हा अर्ज महाराष्ट्र जमीन महसूल (भोगवटादार वर्ग-२ आणि भाडेपट्ट्याने प्रदान केलेल्या जमिनी भोगवटादार वर्ग-१ मध्ये रूपांतरित करणे) नियम, २०२३ अन्वये सादर केला जातो.
- आवश्यक कागदपत्रे जोडणे: अर्जासोबत काही महत्त्वाची कागदपत्रे जोडावी लागतात (पुढील विभागात याबद्दल सविस्तर).
- अधिमूल्याची रक्कम भरणे: जमिनीच्या रेडी रेकनर दराच्या ७५% रक्कम अधिमूल्य म्हणून शासनाला भरावी लागते. मात्र, माजी खंडकरी शेतकऱ्यांच्या जमिनींसाठी अधिमूल्य आकारले जात नाही (महाराष्ट्र शेत जमीन (जमीन धारणेची कमाल मर्यादा) अधिनियम, २०२३, कलम २८-१ (अअ), पोटकलम ३-१अ).
- तपासणी आणि मंजुरी: तहसीलदार अर्ज आणि कागदपत्रांची छाननी करतात. आवश्यक असल्यास प्रांत अधिकारी किंवा जिल्हाधिकारी यांच्याकडून मंजुरी घेतली जाते.
- सातबारा उताऱ्यावर नोंद: रूपांतर मंजूर झाल्यावर सातबारा उताऱ्यावर ‘भोगवटादार वर्ग-१’ अशी नोंद केली जाते.
ही प्रक्रिया पूर्ण झाल्यावर जमीन पूर्णपणे मालकाच्या मालकीची होते, आणि ती विक्री किंवा हस्तांतरणासाठी कोणत्याही शासकीय परवानगीची आवश्यकता नसते.
आवश्यक कागदपत्रे
वर्ग-२ च्या जमिनीचे वर्ग-१ मध्ये रूपांतर करण्यासाठी खालील कागदपत्रे आवश्यक आहेत:
- सातबारा उताऱ्याची साक्षांकित प्रत
- संबंधित फेरफार नोंदी
- जमीन प्रदानाची सनद किंवा प्रदान आदेश
- वार्षिक दर विवरणपत्र
- स्वयंघोषणापत्र (अधिमूल्य भरण्यास तयार असल्याबाबत)
- जमिनीच्या हक्काबाबतचे साक्षांकित दस्तऐवज
- ओळखपत्र (आधार कार्ड, पॅन कार्ड इ.)
ही कागदपत्रे तहसील कार्यालयातून मिळणाऱ्या अर्जासोबत सादर करावी लागतात.
वर्ग-१ मध्ये रूपांतराचे फायदे
भोगवटादार वर्ग-२ च्या जमिनीचे वर्ग-१ मध्ये रूपांतर केल्याने खालील फायदे मिळतात:
- मुक्त हस्तांतरण: जमीन विक्री, भेट किंवा दान करण्यासाठी शासकीय परवानगीची गरज नसते.
- बँक कर्ज: वर्ग-१ च्या जमिनीवर बँक कर्ज घेणे सोपे होते.
- मालकी हक्क: जमीन पूर्णपणे मालकाच्या नावावर होते, ज्यामुळे भविष्यातील कायदेशीर गुंतागुंत टळते.
- जमिनीची किंमत: वर्ग-१ च्या जमिनीची बाजारातील किंमत वर्ग-२ पेक्षा जास्त असते.
सामान्य प्रश्न आणि गैरसमज
प्रश्न १: सर्व भोगवटादार वर्ग-२ च्या जमिनी वर्ग-१ मध्ये रूपांतरित करता येतात का?
नाही. काही जमिनी, जसे की वक्फ जमिनी, आदिवासी खातेदारांच्या जमिनी, आणि सिलिंग कायद्यांतर्गत मिळालेल्या जमिनी, वर्ग-१ मध्ये रूपांतरित करता येत नाहीत.
प्रश्न २: अधिमूल्याची रक्कम किती असते?
साधारणपणे रेडी रेकनर दराच्या ७५% रक्कम अधिमूल्य म्हणून भरावी लागते. मात्र, माजी खंडकरी शेतकऱ्यांसाठी ही रक्कम माफ आहे.
प्रश्न ३: प्रक्रिया पूर्ण होण्यास किती वेळ लागतो?
कागदपत्रे पूर्ण आणि योग्य असल्यास ही प्रक्रिया ३ ते ६ महिन्यांत पूर्ण होऊ शकते. मात्र, यामध्ये काहीवेळा विलंब होऊ शकतो.
गैरसमज: भोगवटादार वर्ग-२ ची जमीन पूर्णपणे शासनाची आहे.
हा गैरसमज आहे. ही जमीन शेतकऱ्याच्या मालकीची असते, फक्त तिच्यावर हस्तांतरणाचे निर्बंध असतात.
निष्कर्ष
भोगवटादार वर्ग-२ ही महाराष्ट्रातील जमीन मालकीशी संबंधित एक महत्त्वाची संकल्पना आहे. यामुळे जमिनीवर शासकीय निर्बंध असतात, परंतु वर्ग-१ मध्ये रूपांतर केल्याने हे निर्बंध हटतात आणि जमीन पूर्णपणे मालकाच्या मालकीची होते. ही प्रक्रिया थोडी किचकट वाटू शकते, परंतु योग्य कागदपत्रे आणि मार्गदर्शनाने ती सहज पूर्ण करता येते. जर तुमच्या सातबारा उताऱ्यावर ‘भोगवटादार वर्ग-२’ असा उल्लेख असेल, तर तुम्ही स्थानिक तहसील कार्यालयाशी संपर्क साधून पुढील प्रक्रिया जाणून घ्यावी.
या लेखाद्वारे आम्ही भोगवटादार वर्ग-२ ची संकल्पना, प्रक्रिया आणि याबाबतची माहिती सोप्या भाषेत मांडण्याचा प्रयत्न केला आहे. आशा आहे, हा लेख तुम्हाला उपयुक्त ठरेल!