पोटखराब क्षेत्र - संपूर्ण माहिती

पोटखराब क्षेत्र म्हणजे काय?

"पोटखराब क्षेत्र" म्हणजे जमिनीचा तो भाग जो शेतीसाठी किंवा लागवडीसाठी अयोग्य आहे. हा भाग नैसर्गिक कारणांमुळे (उदा. खड्डे, दगड) किंवा मानवी हस्तक्षेपामुळे (उदा. बांधकाम) शेतीला अयोग्य ठरतो. महाराष्ट्र जमीन महसूल संहिता, 1966 अंतर्गत हे क्षेत्र 7/12 उताऱ्यावर नमूद केले जाते आणि त्यावर कर आकारणी वेगळ्या पद्धतीने होते.

पोटखराब क्षेत्राचे प्रकार

पोटखराब क्षेत्राचे मुख्यतः चार प्रकारात वर्गीकरण केले जाते, जे जमिनीच्या स्वरूपावर आणि वापरावर अवलंबून असतात:

1. नैसर्गिक पोटखराब

• वर्णन: नैसर्गिक कारणांमुळे शेतीसाठी अयोग्य असलेले क्षेत्र.
• उदाहरण: खड्डे, दगडाळ भाग, टेकड्या, नदीकाठचे खचलेले क्षेत्र.
• वैशिष्ट्य: यावर कोणतीही लागवड शक्य नसते आणि कर आकारणी कमी किंवा शून्य असते.

2. मानवनिर्मित पोटखराब

• वर्णन: मानवी कृतींमुळे शेतीसाठी अयोग्य झालेले क्षेत्र.
• उदाहरण: घर, गोठा, रस्ते, विहिरी यांच्यासाठी वापरलेला भाग.
• वैशिष्ट्य: यावर बांधकाम आहे म्हणून शेती होऊ शकत नाही; कर आकारणी बिगरशेतीनुसार होते.

3. तात्पुरते पोटखराब

• वर्णन: काही काळासाठी शेतीसाठी अयोग्य असलेले क्षेत्र.
• उदाहरण: पूर, दुष्काळ किंवा खराब मातीमुळे तात्पुरते अशेतीयोग्य क्षेत्र.
• वैशिष्ट्य: सुधारणा केल्यास पुन्हा लागवडीयोग्य होऊ शकते.

4. कायम पोटखराब

• वर्णन: कायमस्वरूपी शेतीसाठी अयोग्य असलेले क्षेत्र.
• उदाहरण: कायमस्वरूपी दगडाळ जमीन, खाणकाम क्षेत्र, किंवा बिगरशेतीसाठी परवानगी मिळालेले क्षेत्र.
• वैशिष्ट्य: यावर शेती अशक्य असते आणि बिगरशेती वापरासाठी परवानगी आवश्यक असते.

पोटखराब क्षेत्राची नोंद

पोटखराब क्षेत्राची नोंद खालीलप्रमाणे केली जाते:

• 7/12 उतारा: जमिनीच्या एकूण क्षेत्रातून पोटखराब क्षेत्र वेगळे दाखवले जाते.
• गाव नमुना 1: जमिनीच्या मूलभूत तपशीलात पोटखराब क्षेत्राचा उल्लेख असतो.
• फेरफार नोंद: जर पोटखराब क्षेत्रात बदल झाला (उदा. बांधकाम), तर फेरफार नोंद होते.

पोटखराब क्षेत्रावर कर आकारणी

पोटखराब क्षेत्रावर कर आकारणी त्याच्या प्रकारानुसार ठरते:

• नैसर्गिक पोटखराब: कर कमी किंवा शून्य.
• मानवनिर्मित पोटखराब: बिगरशेती वापरानुसार कर (उदा. घरासाठी).
• तात्पुरते पोटखराब: सुधारणेनंतर शेती कर आकारला जाऊ शकतो.
• कायम पोटखराब: बिगरशेती परवानगी असल्यास त्या दराने कर.

पोटखराब क्षेत्राचे महत्त्व

पोटखराब क्षेत्र जमिनीच्या एकूण मूल्यांकनात आणि वापरात महत्त्वाचे आहे:

• शेतीयोग्य क्षेत्र वेगळे काढून शेतकऱ्यांना योग्य कर आकारणी मिळते.
• बिगरशेती परवानगी घेताना पोटखराब क्षेत्राचा विचार होतो.
• जमीन विक्री किंवा वाटणीवेळी हे क्षेत्र मालकी हक्क ठरविण्यास मदत करते.

कायदेशीर तरतुदी

पोटखराब क्षेत्राचे व्यवस्थापन महाराष्ट्र जमीन महसूल संहिता, 1966 अंतर्गत होते:

• कलम 20: जमिनीच्या वापराचे वर्गीकरण (शेती, बिगरशेती, पोटखराब).
• कलम 42: बिगरशेती परवानगीसाठी नियम.
• तलाठी जबाबदारी: पोटखराब क्षेत्राची नोंद आणि अद्ययावत ठेवणे.

ऑनलाइन तपासणी

पोटखराब क्षेत्राची माहिती खालीलप्रमाणे तपासता येते:

• महाभूलेख: 7/12 उतारा (bhulekh.mahabhumi.gov.in).
• तलाठी कार्यालय: फेरफार नोंदी आणि जमिनीचा नकाशा.

मार्च 2025 पर्यंत, ही माहिती डिजिटल स्वरूपात उपलब्ध आहे.