नोंदणीकृत मृत्युपत्र रद्द करता येईल काय? - कायदेशीर विश्लेषण

Slug: nondanikrut-mrutyupatra-radda-karaycha-ka

SEO Title: नोंदणीकृत मृत्युपत्र रद्द करता येईल काय? - सविस्तर कायदेशीर माहिती

SEO Description: नोंदणीकृत मृत्युपत्र रद्द करण्याबाबत कायदेशीर माहिती, प्रक्रिया, महत्त्वाची कलमे आणि उदाहरणे. भारतीय वारसा कायद्यांतर्गत मृत्युपत्र रद्द करण्याचे नियम जाणून घ्या.

Tags: मृत्युपत्र, नोंदणीकृत मृत्युपत्र, कायदेशीर प्रक्रिया, भारतीय वारसा कायदा, मृत्युपत्र रद्द, शासकीय परिपत्रक

प्रस्तावना

मृत्युपत्र (Will) हा एक असा कायदेशीर दस्तऐवज आहे, जो एखाद्या व्यक्तीला आपल्या मृत्यूनंतर आपली मालमत्ता कशी वाटली जावी हे ठरविण्याचा अधिकार देतो. भारतात, मृत्युपत्राची निर्मिती आणि त्याची अंमलबजावणी ही प्रामुख्याने भारतीय वारसा कायदा, 1925 (Indian Succession Act, 1925) अंतर्गत नियंत्रित केली जाते. मृत्युपत्र नोंदणीकृत (Registered) असो वा नसो, त्याला कायदेशीर वैधता असते, परंतु नोंदणीमुळे त्याची विश्वासार्हता आणि पुरावा म्हणून स्वीकार्यता वाढते.

मात्र, एक महत्त्वाचा प्रश्न उद्भवतो की, जर एखादे मृत्युपत्र नोंदणीकृत असेल, तर ते रद्द (Revoke) करता येईल काय? या लेखात आपण या प्रश्नाचे सविस्तर विश्लेषण करणार आहोत. मृत्युपत्र रद्द करण्याची कायदेशीर प्रक्रिया, त्यासंबंधीची महत्त्वाची कलमे, कायदेशीर व्याख्या, उदाहरणे आणि शासकीय परिपत्रकांचा संदर्भ येथे सादर केला जाईल. हा लेख मृत्युपत्र रद्द करण्याच्या प्रक्रियेची संपूर्ण माहिती देण्यासाठी आणि त्यासंबंधीच्या गैरसमजांना दूर करण्यासाठी लिहिला गेला आहे.

महत्त्वाची कलमे आणि त्यांचे विश्लेषण

मृत्युपत्र रद्द करण्याबाबत भारतीय वारसा कायदा, 1925 मधील काही महत्त्वाची कलमे पुढीलप्रमाणे आहेत:

कलम 62: मृत्युपत्राची स्वेच्छेने रद्दबातलता

भारतीय वारसा कायदा, 1925 च्या कलम 62 नुसार, मृत्युपत्र हे मृत्युपत्रकर्त्याच्या (Testator) मृत्यूपूर्वी कधीही रद्द करता येते. याचा अर्थ असा की, मृत्युपत्र नोंदणीकृत असले तरीही, मृत्युपत्रकर्ता आपल्या हयातीत त्याला रद्द करू शकतो. हे रद्द करण्याचे अधिकार पूर्णपणे मृत्युपत्रकर्त्याच्या स्वेच्छेवर अवलंबून आहेत.

विश्लेषण: या कलमाचा आधार घेऊन असे म्हणता येते की, नोंदणी ही मृत्युपत्राला अंतिम स्वरूप देत नाही. नोंदणी केवळ मृत्युपत्राच्या सत्यतेची खात्री आणि त्याचा पुरावा म्हणून कार्य करते. परंतु, मृत्युपत्रकर्त्याला आपले विचार बदलण्याचा पूर्ण अधिकार आहे, आणि तो नवीन मृत्युपत्र तयार करून किंवा जुन्या मृत्युपत्राला रद्द करून आपली इच्छा बदलू शकतो.

कलम 70: मृत्युपत्र रद्द करण्याच्या पद्धती

कलम 70 मृत्युपत्र रद्द करण्याच्या विशिष्ट पद्धतींची माहिती देते. यानुसार, मृत्युपत्र रद्द करण्यासाठी खालील मार्गांचा अवलंब केला जाऊ शकतो:

1. मृत्युपत्रकर्त्याने स्वतः मृत्युपत्र फाडणे, जाळणे किंवा नष्ट करणे.
2. नवीन मृत्युपत्र तयार करणे, ज्यामुळे जुने मृत्युपत्र आपोआप रद्द होते.
3. लिखित स्वरूपात रद्दबातलतेची घोषणा करणे आणि ती दोन साक्षीदारांसमोर सही करणे.

विश्लेषण: नोंदणीकृत मृत्युपत्राच्या बाबतीत, त्याची प्रत सरकारी कार्यालयात जमा असते. त्यामुळे मृत्युपत्र फाडणे किंवा नष्ट करणे शक्य नसते. अशा परिस्थितीत, नवीन मृत्युपत्र तयार करणे किंवा लिखित रद्दबातलतेची घोषणा करणे हे पर्याय अधिक व्यावहारिक ठरतात.

कायदेशीर व्याख्या

मृत्युपत्राशी संबंधित काही महत्त्वाच्या कायदेशीर व्याख्या खालीलप्रमाणे आहेत:

• मृत्युपत्र (Will): एखाद्या व्यक्तीने आपल्या मृत्यूनंतर आपली मालमत्ता कशी वाटली जावी याबाबत व्यक्त केलेली लिखित इच्छा.
• नोंदणीकृत मृत्युपत्र (Registered Will): मृत्युपत्र जे निबंधक कार्यालयात (Registrar Office) नोंदणीकृत केले जाते आणि त्याची प्रत सरकारी अभिलेखात जमा असते.
• रद्दबातलता (Revocation): मृत्युपत्रकर्त्याने आपल्या मृत्युपत्राला कायदेशीररित्या अवैध ठरवणे.
• साक्षीदार (Witness): मृत्युपत्राच्या निर्मितीवेळी किंवा रद्दबातलतेसाठी उपस्थित असणारी व्यक्ती, जी मृत्युपत्रकर्त्याच्या इच्छेची सत्यता प्रमाणित करते.

या व्याख्या मृत्युपत्र रद्द करण्याच्या प्रक्रियेची मूलभूत माहिती देतात आणि कायदेशीर प्रक्रियेचा आधार तयार करतात.

उदाहरण

समजा, श्री. रमेश यांनी 2015 मध्ये एक मृत्युपत्र तयार केले आणि ते नोंदणीकृत केले. या मृत्युपत्रात त्यांनी आपली सर्व मालमत्ता आपल्या मुलाला, श्री. संजय याला देण्याची इच्छा व्यक्त केली. परंतु, 2020 मध्ये त्यांचे आपल्या मुलाशी संबंध बिघडले आणि त्यांनी आपली मालमत्ता आपल्या पत्नीला देण्याचा निर्णय घेतला. यासाठी त्यांनी नवीन मृत्युपत्र तयार केले आणि तेही नोंदणीकृत केले. या नवीन मृत्युपत्रात त्यांनी स्पष्टपणे नमूद केले की, 2015 चे मृत्युपत्र रद्द करण्यात येत आहे.

निष्कर्ष: या उदाहरणात, नवीन मृत्युपत्रामुळे जुने मृत्युपत्र आपोआप रद्द झाले. भारतीय वारसा कायदा, 1925 च्या कलम 62 आणि 70 नुसार, ही प्रक्रिया पूर्णपणे वैध आहे.

शासकीय परिपत्रक

महाराष्ट्र सरकारने मृत्युपत्राच्या नोंदणी आणि रद्दबातलतेशी संबंधित काही परिपत्रके जारी केली आहेत. उदाहरणार्थ, नोंदणी व मुद्रांक विभाग, महाराष्ट्र शासन यांनी 2018 मध्ये एक परिपत्रक जारी केले होते, ज्यामध्ये मृत्युपत्राच्या नोंदणी प्रक्रियेचे मानकीकरण आणि त्याच्या रद्दबातलतेची प्रक्रिया स्पष्ट करण्यात आली होती.

या परिपत्रकात असे नमूद आहे की, नोंदणीकृत मृत्युपत्र रद्द करण्यासाठी मृत्युपत्रकर्त्याने नवीन मृत्युपत्र नोंदणीकृत करणे किंवा लिखित रद्दबातलतेची घोषणा निबंधक कार्यालयात सादर करणे आवश्यक आहे. हे परिपत्रक नोंदणी कायदा, 1908 च्या तरतुदींवर आधारित आहे.

शासकीय परिपत्रकांचे संदर्भ

खालील शासकीय परिपत्रके आणि कायदे या लेखाच्या आधारासाठी वापरले गेले आहेत:

• भारतीय वारसा कायदा, 1925 - कलम 62 आणि 70
• नोंदणी कायदा, 1908 - मृत्युपत्र नोंदणी प्रक्रिया
• महाराष्ट्र शासन परिपत्रक, नोंदणी व मुद्रांक विभाग, 2018

ही संदर्भ मृत्युपत्र रद्द करण्याच्या कायदेशीर प्रक्रियेची सत्यता आणि विश्वासार्हता सुनिश्चित करतात.

निष्कर्ष

नोंदणीकृत मृत्युपत्र रद्द करता येईल काय? या प्रश्नाचे उत्तर होय आहे. भारतीय वारसा कायदा, 1925 च्या कलम 62 आणि 70 नुसार, मृत्युपत्रकर्त्याला आपल्या हयातीत मृत्युपत्र रद्द करण्याचा पूर्ण अधिकार आहे, मग ते नोंदणीकृत असो वा नसो. नोंदणीकृत मृत्युपत्र रद्द करण्यासाठी नवीन मृत्युपत्र तयार करणे किंवा लिखित रद्दबातलतेची घोषणा करणे हे पर्याय उपलब्ध आहेत.

मृत्युपत्राची नोंदणी ही त्याला कायदेशीर संरक्षण आणि विश्वासार्हता प्रदान करते, परंतु ती मृत्युपत्राला अंतिम स्वरूप देत नाही. मृत्युपत्रकर्त्याच्या इच्छेनुसार त्यात बदल करणे किंवा ते रद्द करणे शक्य आहे. या प्रक्रियेत कायदेशीर सल्ला घेणे आणि योग्य पद्धतीने कागदपत्रे तयार करणे महत्त्वाचे आहे, जेणेकरून भविष्यात कोणतेही वाद उद्भवणार नाहीत.