बक्षीसपत्र आणि हक्‍कसोडपत्र: फरक आणि संपूर्ण माहिती
Description: बक्षीसपत्र आणि हक्‍कसोडपत्र यांच्यातील मूलभूत फरक, त्यांचे कायदेशीर स्वरूप, प्रक्रिया, आवश्यक कागदपत्रे आणि फायदे याबद्दल सर्वसामान्यांना समजेल अशा सोप्या भाषेत माहिती. हा लेख मालमत्तेशी संबंधित कायदेशीर बाबी समजून घेण्यास मदत करेल.
सविस्तर परिचय
मालमत्तेच्या हस्तांतरणाशी संबंधित दोन महत्त्वाचे कायदेशीर दस्तऐवज म्हणजे बक्षीसपत्र आणि हक्‍कसोडपत्र. हे दोन्ही दस्तऐवज मालमत्तेच्या मालकी हस्तांतरित करण्यासाठी वापरले जातात, परंतु त्यांचे उद्देश, प्रक्रिया आणि कायदेशीर परिणाम वेगळे आहेत. सामान्य नागरिकांना या दोन्ही दस्तऐवजांबाबत अनेकदा गैरसमज असतात. या लेखात आपण या दोन्ही दस्तऐवजांचा अर्थ, त्यांच्यातील फरक, प्रक्रिया, आवश्यक कागदपत्रे, फायदे आणि सामान्य प्रश्न याबद्दल सोप्या भाषेत माहिती घेऊ.
भारतात मालमत्तेचे हस्तांतरण ट्रान्सफर ऑफ प्रॉपर्टी अ‍ॅक्ट, 1882 आणि इंडियन रजिस्ट्रेशन अ‍ॅक्ट, 1908 यांच्या अंतर्गत नियंत्रित केले जाते. बक्षीसपत्र आणि हक्‍कसोडपत्र यांचे स्वरूप आणि नियम या कायद्यांनुसार ठरतात.
बक्षीसपत्र म्हणजे काय?
बक्षीसपत्र (Gift Deed) म्हणजे एक कायदेशीर दस्तऐवज, ज्याद्वारे मालमत्तेचा मालक (दाता) आपली मालमत्ता दुसऱ्या व्यक्तीला (स्वीकारकर्ता) मोफत, म्हणजेच कोणतेही आर्थिक मोबदले न घेता, हस्तांतरित करतो. हे हस्तांतरण सामान्यतः प्रेम, आपुलकी किंवा इतर वैयक्तिक कारणांमुळे केले जाते. बक्षीसपत्र ट्रान्सफर ऑफ प्रॉपर्टी अ‍ॅक्ट, 1882 च्या कलम 122 अंतर्गत नियंत्रित होते.
उदाहरणार्थ, एखादी व्यक्ती आपल्या मुलाला किंवा नातेवाइकाला मालमत्ता भेट म्हणून देऊ इच्छित असेल, तर ती बक्षीसपत्राद्वारे ती मालमत्ता हस्तांतरित करू शकते.
हक्‍कसोडपत्र म्हणजे काय?
हक्‍कसोडपत्र (Relinquishment Deed) म्हणजे एक कायदेशीर दस्तऐवज, ज्याद्वारे मालमत्तेतील आपला हिस्सा किंवा हक्क एखादी व्यक्ती स्वेच्छेने सोडून देते, सामान्यतः इतर सह-मालकांच्या फायद्यासाठी. हे हस्तांतरण सहसा संयुक्त मालमत्तेत किंवा वारसाहक्काने मिळालेल्या मालमत्तेत केले जाते. हक्‍कसोडपत्र ट्रान्सफर ऑफ प्रॉपर्टी अ‍ॅक्ट, 1882 आणि इंडियन रजिस्ट्रेशन अ‍ॅक्ट, 1908 अंतर्गत नियंत्रित होते.
उदाहरणार्थ, जर तीन भावंडांना त्यांच्या वडिलांकडून मालमत्ता वारसाहक्काने मिळाली असेल आणि त्यापैकी एकाने आपला हिस्सा इतर दोन भावंडांसाठी सोडून द्यायचा ठरवला, तर तो हक्‍कसोडपत्राद्वारे आपला हक्क सोडू शकतो.
बक्षीसपत्र आणि हक्‍कसोडपत्र यांच्यातील फरक
- उद्देश: बक्षीसपत्रात मालमत्ता भेट म्हणून दिली जाते, तर हक्‍कसोडपत्रात मालमत्तेतील हिस्सा सोडून दिला जातो.
- स्वीकारकर्ता: बक्षीसपत्रात मालमत्ता कोणालाही (नातेवाइक किंवा बाहेरील व्यक्ती) दिली जाऊ शकते, तर हक्‍कसोडपत्रात हिस्सा सह-मालकांनाच सोडला जातो.
- आर्थिक मोबदला: बक्षीसपत्रात कोणताही आर्थिक मोबदला नसतो, तर हक्‍कसोडपत्रात काहीवेळा नाममात्र मोबदला असू शकतो.
- कायदेशीर स्वरूप: बक्षीसपत्र हे कलम 122 अंतर्गत भेट म्हणून गणले जाते, तर हक्‍कसोडपत्र हे मालमत्तेतील हक्क सोडण्याचे कायदेशीर कृत्य आहे.
बक्षीसपत्राची प्रक्रिया
बक्षीसपत्र तयार करण्यासाठी खालील पायऱ्या अवलंबल्या जातात:
- दस्तऐवज तयार करणे: बक्षीसपत्रात दाता आणि स्वीकारकर्त्याची माहिती, मालमत्तेचे तपशील आणि भेट देण्याचा उद्देश नमूद केला जातो.
- साक्षीदार: किमान दोन साक्षीदारांनी दस्तऐवजावर स्वाक्षरी करणे आवश्यक आहे.
- नोंदणी: बक्षीसपत्र इंडियन रजिस्ट्रेशन अ‍ॅक्ट, 1908 च्या कलम 17 अंतर्गत नोंदणीकृत करणे बंधनकारक आहे.
- मुद्रांक शुल्क: प्रत्येक राज्यात मुद्रांक शुल्क (Stamp Duty) वेगळे असते, सामान्यतः मालमत्तेच्या बाजारमूल्याच्या 2-7%.
- स्वीकार: स्वीकारकर्त्याने बक्षीसपत्र स्वीकारल्याचे लेखी नमूद करणे आवश्यक आहे.
हक्‍कसोडपत्राची प्रक्रिया
हक्‍कसोडपत्र तयार करण्यासाठी खालील पायऱ्या अवलंबल्या जातात:
- दस्तऐवज तयार करणे: हक्‍कसोडपत्रात मालमत्तेचा तपशील, हिस्सा सोडणाऱ्या व्यक्तीची माहिती आणि सह-मालकांची माहिती नमूद केली जाते.
- साक्षीदार: दोन साक्षीदारांच्या स्वाक्षऱ्या आवश्यक आहेत.
- नोंदणी: हक्‍कसोडपत्र नोंदणीकृत करणे इंडियन रजिस्ट्रेशन अ‍ॅक्ट, 1908 अंतर्गत बंधनकारक आहे.
- मुद्रांक शुल्क: मुद्रांक शुल्क राज्यानुसार बदलते, परंतु ते बक्षीसपत्रापेक्षा कमी असते.
आवश्यक कागदपत्रे
बक्षीसपत्रासाठी:
- दाता आणि स्वीकारकर्त्याचे ओळखपत्र (आधार कार्ड, पॅन कार्ड)
- मालमत्तेचे मूळ दस्तऐवज (खरेदीपत्र, वारसाहक्क प्रमाणपत्र)
- मालमत्तेचे मूल्यांकन प्रमाणपत्र
- मुद्रांक शुल्काची पावती
- नोंदणी शुल्काची पावती
हक्‍कसोडपत्रासाठी:
- हिस्सा सोडणाऱ्या व्यक्तीचे आणि सह-मालकांचे ओळखपत्र
- मालमत्तेचे मूळ दस्तऐवज
- वारसाहक्क प्रमाणपत्र (आवश्यक असल्यास)
- मुद्रांक शुल्क आणि नोंदणी शुल्काची पावती
फायदे
बक्षीसपत्राचे फायदे:
- मालमत्ता प्रेम आणि आपुलकीने हस्तांतरित करता येते.
- काही राज्यांमध्ये कर सवलत मिळू शकते.
- कायदेशीर विवाद टाळण्यास मदत होते.
हक्‍कसोडपत्राचे फायदे:
- संयुक्त मालमत्तेतील हिस्स्याचे स्पष्ट विभाजन होते.
- वारसाहक्क विवाद टाळता येतात.
- प्रक्रिया तुलनेने सोपी आणि कमी खर्चिक आहे.
सामान्य प्रश्न आणि गैरसमज
प्रश्न 1: बक्षीसपत्र रद्द करता येते का?
उत्तर: बक्षीसपत्र रद्द करणे कठीण आहे, परंतु जर दाता आणि स्वीकारकर्ता दोघेही सहमत असतील किंवा फसवणूक झाल्याचे सिद्ध झाले तर कायदेशीर प्रक्रियेद्वारे रद्द करता येऊ शकते.
प्रश्न 2: हक्‍कसोडपत्रात आर्थिक मोबदला आवश्यक आहे का?
उत्तर: नाही, हक्‍कसोडपत्रात आर्थिक मोबदला आवश्यक नाही, परंतु काही प्रकरणांमध्ये नाममात्र रक्कम दिली जाऊ शकते.
गैरसमज: बक्षीसपत्र आणि हक्‍कसोडपत्र एकच आहे.
उत्तर: हे दोन्ही दस्तऐवज वेगळे आहेत आणि त्यांचे उद्देश, कायदेशीर स्वरूप आणि प्रक्रिया वेगळ्या आहेत.
निष्कर्ष
बक्षीसपत्र आणि हक्‍कसोडपत्र हे मालमत्तेच्या हस्तांतरणासाठी महत्त्वाचे कायदेशीर दस्तऐवज आहेत. बक्षीसपत्राद्वारे मालमत्ता भेट म्हणून दिली जाते, तर हक्‍कसोडपत्राद्वारे मालमत्तेतील हिस्सा सोडला जातो. दोन्ही दस्तऐवजांचे कायदेशीर परिणाम समजून घेऊन आणि योग्य प्रक्रिया अवलंबून मालमत्तेशी संबंधित विवाद टाळता येतात. जर तुम्ही मालमत्तेचे हस्तांतरण करत असाल, तर वकीलाचा सल्ला घेऊन आणि सर्व कायदेशीर बाबींची पूर्तता करून ही प्रक्रिया पूर्ण करावी.