पोटखराब क्षेत्र म्हणजे काय आणि त्याचे प्रकार | सविस्तर माहिती.

पोटखराब क्षेत्र म्हणजे काय आणि त्याचे प्रकार

Slug: potkharab-kshetra-mhanje-kay-ani-tyache-prakar

सविस्तर वर्णन

"पोटखराब क्षेत्र" हा शब्द महाराष्ट्रातील जमीन व्यवस्थापन आणि शेतीच्या संदर्भात वारंवार वापरला जातो. या शब्दाचा अर्थ समजून घेण्यासाठी आपल्याला जमिनीच्या वापराचे नियम, त्याची वर्गवारी आणि शेतकऱ्यांवर होणारा परिणाम यांचा विचार करावा लागेल. थोडक्यात, पोटखराब क्षेत्र म्हणजे अशी जमीन जी शेतीसाठी किंवा लागवडीसाठी योग्य मानली जात नाही. या जमिनीवर खडक, नाले, खंदक, खाणी किंवा इतर नैसर्गिक अडथळे असतात, ज्यामुळे तिथे पिके घेणे अशक्य किंवा कठीण होते. ही जमीन "agricultural land" च्या पारंपरिक व्याख्येत बसत नाही आणि म्हणूनच तिला विशेष वर्गवारी दिली जाते. या लेखात आपण पोटखराब क्षेत्र म्हणजे नेमके काय, त्याचे प्रकार कोणते आणि त्याचा जमीन मालकी (land ownership) आणि ग्रामीण विकासावर (rural development) कसा परिणाम होतो हे पाहणार आहोत.

पोटखराब क्षेत्र म्हणजे काय?

पोटखराब क्षेत्र ही अशी जमीन आहे जी महाराष्ट्र जमीन महसूल अधिनियम, १९६६ अंतर्गत लागवडीसाठी अयोग्य ठरवली जाते. ही जमीन सामान्यतः खडकाळ (rocky terrain), ओसाड किंवा पाण्याच्या नैसर्गिक प्रवाहाने (नाले, खंदक) व्यापलेली असते. या क्षेत्राला "land use policy" अंतर्गत वेगळी ओळख दिली जाते कारण तिथे शेती करणे शक्य नसते. शेतकऱ्यांसाठी ही जमीन एक आव्हान असते, कारण ती त्यांच्या एकूण जमीन मालकीचा भाग असते, पण त्याचा उत्पादनासाठी उपयोग होत नाही. या जमिनीचा उल्लेख जमीन मोजणी (land survey) आणि कागदपत्रांमध्ये "पोटखराब" म्हणून केला जातो, ज्याचा अर्थ "खराब झालेला किंवा अयोग्य भाग" असा होतो.

पोटखराब क्षेत्राचा उल्लेख प्रामुख्याने ७/१२ उतारा किंवा जमिनीच्या मालकी दस्तऐवजात आढळतो. ही जमीन "real estate investment" च्या दृष्टिकोनातूनही कमी मूल्याची मानली जाते, कारण तिचा व्यावसायिक किंवा शेतीसाठी वापर मर्यादित असतो. परंतु, काही प्रकरणांमध्ये अशा जमिनीचा वापर इतर कारणांसाठी, जसे की बांधकाम किंवा औद्योगिक प्रकल्पांसाठी (industrial land use), करता येऊ शकतो, जर त्याला शासकीय मान्यता मिळाली तर.

पोटखराब क्षेत्राचे प्रकार

पोटखराब क्षेत्राचे दोन मुख्य प्रकार आहेत: पोटखराब वर्ग अ आणि पोटखराब वर्ग ब. हे दोन्ही प्रकार महाराष्ट्र जमीन महसूल नियम, १९६८ अंतर्गत परिभाषित केले आहेत आणि त्यांचे स्वरूप आणि वापराच्या मर्यादा वेगवेगळ्या आहेत. या दोन्ही प्रकारांचा सविस्तर अभ्यास करूया:

१. पोटखराब वर्ग अ

पोटखराब वर्ग अ मध्ये अशी जमीन येते जी नैसर्गिक कारणांमुळे शेतीसाठी पूर्णपणे अयोग्य आहे. यामध्ये खडकाळ क्षेत्र (rocky land), नाले, खंदक, खाणी किंवा इतर अडथळ्यांनी व्यापलेली जमीन समाविष्ट होते. या जमिनीवर कोणतीही पिके घेता येत नाहीत आणि म्हणूनच त्यावर "land tax" किंवा महसूल आकारणी केली जात नाही. ही जमीन शेतकऱ्याच्या मालकीची असते, पण तिचा वापर शेतीसाठी करता येत नाही. "Land management" च्या दृष्टिकोनातून ही जमीन ओझे ठरते, कारण ती शेतकऱ्याला उत्पन्न देऊ शकत नाही.

विशेष म्हणजे, जर शेतकऱ्याने स्वतःच्या प्रयत्नाने ही जमीन लागवडीयोग्य बनवली, तर त्याला कोणतीही अतिरिक्त आकारणी न करता तिचा शेतीसाठी वापर करता येतो. उदाहरणार्थ, जर एखाद्या शेतकऱ्याने खडक काढून टाकले किंवा नाल्याचे पाणी दुसरीकडे वळवले आणि तिथे शेती सुरू केली, तर ही जमीन पुन्हा "agricultural land" म्हणून गणली जाऊ शकते. यामुळे शेतकऱ्यांना "farming tips" आणि तंत्रज्ञानाचा वापर करून अशा जमिनी सुधारण्यासाठी प्रोत्साहन मिळते.

२. पोटखराब वर्ग ब

पोटखराब वर्ग ब मध्ये अशी जमीन येते जी शेतकऱ्याच्या मालकीत असते आणि त्याच्या शेतीच्या क्षेत्रात समाविष्ट असते, पण ती शेतीऐवजी इतर कारणांसाठी वापरली जाते. उदाहरणार्थ, शेतकऱ्याची निवासस्थाने (farmhouse), खळे (threshing floor) किंवा शेतीसाठी आवश्यक असलेली छोटी बांधकामे यांचा समावेश होतो. ही जमीनही लागवडीसाठी अयोग्य मानली जाते, पण तिचा वापर शेतीशी संबंधित इतर कामांसाठी होतो. या जमिनीवरही महसूल आकारणी केली जात नाही, पण तिचा वापर शेतीसाठी करण्यावर "land laws" अंतर्गत प्रतिबंध आहेत.

पोटखराब वर्ग ब ची जमीन "property investment" च्या दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाची ठरू शकते, कारण तिथे छोट्या प्रमाणात बांधकाम करता येते. परंतु, यासाठी शासकीय परवानगी आवश्यक असते आणि त्याचे नियम कठोर असतात. ही जमीन शेतकऱ्याच्या दैनंदिन गरजांसाठी उपयुक्त ठरते, पण तिचे शेतीतील योगदान शून्य असते.

पोटखराब क्षेत्राचे वैशिष्ट्ये

पोटखराब क्षेत्राची काही ठळक वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत:

• लागवडीसाठी अयोग्य: या जमिनीवर शेती करणे शक्य नसते, ज्यामुळे ती "agricultural land" च्या व्याख्येत बसत नाही.
• महसूल मुक्त: या जमिनीवर कोणताही कर आकारला जात नाही, ज्यामुळे शेतकऱ्यांवर आर्थिक बोजा पडत नाही.
• नैसर्गिक अडथळे: खडक, नाले, खाणी यांसारख्या अडथळ्यांमुळे ही जमीन ओसाड राहते.
• सुधारणा शक्य: काही प्रकरणांमध्ये शेतकरी स्वतःच्या प्रयत्नाने ही जमीन सुधारू शकतो आणि शेतीसाठी वापरू शकतो.

पोटखराब क्षेत्राचा शेतकरी आणि जमीन व्यवस्थापनावर परिणाम

पोटखराब क्षेत्राचा शेतकऱ्यांवर आणि "land management" वर खूप मोठा परिणाम होतो. शेतकऱ्याच्या एकूण जमिनीपैकी जर मोठा भाग पोटखराब असेल, तर त्याचे उत्पन्न कमी होते. यामुळे शेतकऱ्यांना आर्थिक अडचणींचा सामना करावा लागतो. दुसरीकडे, सरकारच्या "agriculture policy" अंतर्गत अशा जमिनींचा विकास करणे किंवा त्यांचा इतर कारणांसाठी वापर करणे हे एक आव्हान असते.

"Rural development" च्या दृष्टिकोनातून पोटखराब क्षेत्राचा अभ्यास करणे महत्त्वाचे आहे. कारण या जमिनी सुधारल्या गेल्यास ग्रामीण भागातील शेती उत्पादन वाढू शकते. उदाहरणार्थ, आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून खडकाळ जमीन सपाट करता येते किंवा पाण्याचे व्यवस्थापन करून नाल्यांचा प्रश्न सोडवता येतो. यामुळे "real estate investment" च्या संधीही वाढतात आणि जमिनीचे मूल्यही सुधारते.

पोटखराब क्षेत्र आणि कायदेशीर तरतुदी

महाराष्ट्र जमीन महसूल अधिनियम, १९६६ च्या कलम ४३ अंतर्गत पोटखराब क्षेत्राला विशेष दर्जा दिला आहे. या कायद्यानुसार, पोटखराब वर्ग अ ची जमीन सुधारून शेतीसाठी वापरता येते, तर पोटखराब वर्ग ब ची जमीन शेतीशिवाय इतर कारणांसाठी वापरता येते. परंतु, या दोन्ही प्रकारच्या जमिनींचा वापर बदलण्यासाठी शासकीय परवानगी आवश्यक आहे. "Land laws" च्या काटेकोर अंमलबजावणीमुळे शेतकऱ्यांना काही मर्यादा येतात, पण त्याचबरोबर त्यांचे हक्कही संरक्षित राहतात.

उपसंहार

पोटखराब क्षेत्र ही शेतकऱ्यांसाठी एक समस्या असली तरीही योग्य नियोजन आणि तंत्रज्ञानाच्या मदतीने त्याचे रूपांतर संधीमध्ये करता येते. पोटखराब वर्ग अ आणि पोटखराब वर्ग ब हे दोन प्रकार आपल्याला जमिनीच्या वापराचे आणि त्याच्या मर्यादांचे महत्त्व समजावून देतात. "Land management," "agricultural land," आणि "real estate investment" च्या दृष्टिकोनातून या क्षेत्राचा विचार केल्यास शेतकरी आणि सरकार दोघांनाही फायदा होऊ शकतो. शेवटी, पोटखराब क्षेत्र हे केवळ ओझे नसून, योग्य धोरण आणि प्रयत्नांनी त्याचे मूल्य वाढवता येते.