प्रधानमंत्री पीक विमा योजना (PMFBY) - सविस्तर माहिती

परिचय

भारत हा एक कृषिप्रधान देश आहे, जिथे शेती ही लाखो लोकांच्या जीवनाचा आधार आहे. परंतु, शेतीमध्ये अनिश्चित हवामान, नैसर्गिक आपत्ती, कीटकांचा प्रादुर्भाव आणि रोग यांसारख्या जोखमींचा मोठा धोका असतो. या जोखमींमुळे शेतकऱ्यांना मोठ्या प्रमाणात आर्थिक नुकसान सहन करावे लागते. या समस्येचे निराकरण करण्यासाठी भारत सरकारने प्रधानमंत्री पीक विमा योजना (PMFBY) सुरू केली. ही योजना १८ एप्रिल २०१६ रोजी पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या नेतृत्वाखाली लॉन्च करण्यात आली आणि ती शेतकऱ्यांसाठी एक महत्त्वाची सुरक्षा कवच बनली आहे.

योजनेचा उद्देश

प्रधानमंत्री पीक विमा योजनेचा मुख्य उद्देश शेतकऱ्यांना नैसर्गिक आपत्तीमुळे होणाऱ्या पिकांच्या नुकसानीपासून आर्थिक संरक्षण प्रदान करणे हा आहे. या योजनेद्वारे शेतकऱ्यांचे उत्पन्न स्थिर ठेवणे, शेतीमध्ये सातत्य राखणे आणि शेतकऱ्यांना आधुनिक तंत्रज्ञानाचा अवलंब करण्यासाठी प्रोत्साहित करणे हे सरकारचे ध्येय आहे. ही योजना शेतकऱ्यांना सूखा, पूर, गारपीट, अवकाळी पाऊस, कीटकांचा प्रादुर्भाव आणि रोग यांसारख्या संकटांपासून संरक्षण देते.

योजनेची वैशिष्ट्ये

PMFBY ही एक सर्वसमावेशक योजना आहे, जी शेतकऱ्यांना परवडणाऱ्या दरात विमा संरक्षण प्रदान करते. योजनेच्या काही प्रमुख वैशिष्ट्यांचा आढावा खालीलप्रमाणे आहे:

• स्वस्त प्रीमियम दर: खरीप पिकांसाठी शेतकऱ्यांना फक्त २% आणि रब्बी पिकांसाठी १.५% प्रीमियम भरावा लागतो, तर फलोत्पादन पिकांसाठी हा दर ५% आहे. उर्वरित प्रीमियम रक्कम केंद्र आणि राज्य सरकार समान प्रमाणात सबसिडी म्हणून भरते.
• विस्तृत संरक्षण: ही योजना पेरणीपासून कापणीपर्यंतच्या संपूर्ण पीक चक्रातील नुकसानाला संरक्षण देते. यामध्ये पेरणी न होणे, कापणीनंतरचे नुकसान आणि स्थानिक आपत्ती (जसे की गारपीट किंवा भूस्खलन) यांचा समावेश आहे.
• तंत्रज्ञानाचा वापर: दावे निकाली काढण्यासाठी सॅटेलाइट प्रतिमा, ड्रोन आणि मोबाइल अॅप्स यांसारख्या आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर केला जातो, ज्यामुळे प्रक्रिया पारदर्शक आणि जलद होते.
• सर्व शेतकऱ्यांसाठी पात्रता: या योजनेचा लाभ कर्जदार, बिगर कर्जदार, भाडेतत्त्वावरील शेतकरी आणि सामायिक शेतकरी यांना मिळू शकतो.

संरक्षणाची व्याप्ती

PMFBY अंतर्गत शेतकऱ्यांना खालीलप्रमाणे जोखमींपासून संरक्षण मिळते:

• नैसर्गिक आपत्ती: सूखा, पूर, चक्रीवादळ, गारपीट, अवकाळी पाऊस यांसारख्या आपत्तींमुळे होणारे नुकसान.
• कीटक आणि रोग: पिकांवर कीटकांचा प्रादुर्भाव किंवा रोगांमुळे होणारे नुकसान.
• पेरणी न होणे: प्रतिकूल हवामानामुळे पेरणी शक्य न झाल्यास संरक्षण.
• कापणीनंतरचे नुकसान: कापणी झाल्यानंतर १४ दिवसांपर्यंत स्थानिक आपत्तीमुळे होणारे नुकसान.

या सर्व जोखमींसाठी शेतकऱ्यांना विम्याच्या रकमेच्या आधारावर नुकसान भरपाई मिळते, जी पीकनिहाय आणि क्षेत्रनिहाय ठरलेली असते.

नोंदणी प्रक्रिया

PMFBY मध्ये सहभागी होण्यासाठी शेतकरी खालील पद्धती वापरू शकतात:

• ऑनलाइन: शेतकरी अधिकृत PMFBY पोर्टल (pmfby.gov.in) वर नोंदणी करू शकतात. यासाठी आधार कार्ड, जमिनीचे कागदपत्र आणि पीक तपशील आवश्यक आहे.
• ऑफलाइन: जवळच्या बँक शाखा, सामाईक सेवा केंद्र (CSC) किंवा विमा एजंटमार्फत अर्ज करता येतो.
• मोबाइल अॅप: ‘Crop Insurance’ अॅप डाउनलोड करून शेतकरी स्वतःची नोंदणी करू शकतात आणि दावे दाखल करू शकतात.

नोंदणीची अंतिम मुदत राज्य सरकारद्वारे अधिसूचित केली जाते आणि त्यानंतर प्राप्त अर्ज स्वीकारले जात नाहीत.

दावे प्रक्रिया

नैसर्गिक आपत्तीमुळे नुकसान झाल्यास शेतकऱ्यांना दावे दाखल करण्याची प्रक्रिया सुलभ ठेवण्यात आली आहे:

• नुकसान झाल्यापासून ७२ तासांच्या आत संबंधित बँक, स्थानिक कृषी विभाग किंवा विमा कंपनीला कळवावे लागते.
• शेतकरी ‘Crop Insurance’ अॅप किंवा टोल-फ्री क्रमांक (उदा. १८००-२०९-५९५९) द्वारे नुकसानीची माहिती देऊ शकतात.
• नुकसान मूल्यांकनासाठी पीक कापणी प्रयोग (CCE) आणि तंत्रज्ञानाचा वापर केला जातो.
• दाव्याची रक्कम शेतकऱ्यांच्या बँक खात्यात थेट जमा केली जाते.

योजनेचे फायदे

PMFBY चे शेतकऱ्यांसाठी अनेक फायदे आहेत:

• आर्थिक स्थिरता: पिकांच्या नुकसानीमुळे होणारे आर्थिक संकट टाळता येते.
• कर्ज परतफेडीची क्षमता: विम्यामुळे शेतकरी कर्जाच्या ओझ्यातून मुक्त होऊ शकतात.
• आधुनिक शेतीला प्रोत्साहन: आर्थिक सुरक्षिततेमुळे शेतकरी नवीन तंत्रज्ञान आणि पद्धती वापरू शकतात.
• अन्नसुरक्षा: शेतीतील सातत्यामुळे देशाच्या अन्नसुरक्षेला हातभार लागतो.

आव्हाने आणि सुधारणा

योजनेच्या यशस्वीतेबरोबरच काही आव्हानेही आहेत, जसे की दावे निकाली काढण्यात विलंब, जागरूकतेचा अभाव आणि काही भागात तंत्रज्ञानाची कमतरता. या समस्यांवर उपाय म्हणून सरकारने २०२० मध्ये योजनेत सुधारणा केल्या, ज्यात राज्यांना योजना ऐच्छिक करण्याची मुभा आणि तंत्रज्ञानाचा अधिक वापर यांचा समावेश आहे.

निष्कर्ष

प्रधानमंत्री पीक विमा योजना ही भारतीय शेतकऱ्यांसाठी एक वरदान ठरली आहे. ती शेतकऱ्यांना नैसर्गिक आपत्तींपासून संरक्षण देऊन त्यांचे जीवन सुसह्य करते आणि शेतीला अधिक सुरक्षित आणि फायदेशीर बनवते. शेतकऱ्यांनी या योजनेचा लाभ घ्यावा आणि आपल्या पिकांचे संरक्षण सुनिश्चित करावे, जेणेकरून त्यांचे भविष्य सुरक्षित राहील. ही योजना भारताच्या शेती क्षेत्राला बळकटी देण्यासाठी आणि शेतकऱ्यांचे कल्याण साधण्यासाठी एक महत्त्वाचे पाऊल आहे.