""

बक्षीस पत्र आणि मृत्युपत्र: कोणते आहे सर्वात सुरक्षित?

आपल्या मालमत्तेचे वाटप करताना बक्षीस पत्र (Gift Deed) आणि मृत्युपत्र (Will) हे दोन पर्याय सामान्यतः समोर येतात. पण यापैकी कोणता पर्याय निवडल्यास देणाऱ्याच्या निधनानंतर वादविवाद होण्याची शक्यता कमी आहे? हा प्रश्न अनेकांना पडतो. या लेखात आपण बक्षीस पत्र आणि मृत्युपत्र यांच्यातील फरक, त्यांचे कायदेशीर पैलू आणि कोणता पर्याय अधिक सुरक्षित आहे याची सविस्तर माहिती घेऊया. हा लेख सामान्य नागरिकांना समजेल अशा सोप्या भाषेत लिहिला असून, आवश्यक तिथे कायदेशीर संदर्भ दिले आहेत.

बक्षीस पत्र म्हणजे काय?

बक्षीस पत्र हा एक कायदेशीर दस्तऐवज आहे, ज्याद्वारे एखादी व्यक्ती आपल्या हयातीत आपली मालमत्ता (स्थावर किंवा जंगम) दुसऱ्या व्यक्तीला भेट म्हणून हस्तांतरित करते. हे हस्तांतरण बिनशर्त आणि मोफत असते, म्हणजेच देणाऱ्याला याबदल्यात कोणताही आर्थिक मोबदला मिळत नाही. बक्षीस पत्राची प्रक्रिया ट्रान्सफर ऑफ प्रॉपर्टी अॅक्ट, १८८२ अंतर्गत कलम १२२ अन्वये नियंत्रित केली जाते.

• मुख्य वैशिष्ट्ये:
  • हस्तांतरण देणाऱ्याच्या हयातीत पूर्ण होते.
  • दस्तऐवज नोंदणीकृत (Registered) करणे आवश्यक आहे (नोंदणी कायदा, १९०८, कलम १७).
  • स्वीकार करणाऱ्याने (Donee) भेट स्वीकारल्याचे लेखी स्वरूपात नमूद करावे लागते.
• फायदे:
  • मालमत्तेचे हस्तांतरण तात्काळ होते, त्यामुळे देणाऱ्याच्या निधनानंतर वाद होण्याची शक्यता कमी.
  • कायदेशीररित्या नोंदणीकृत असल्याने दस्तऐवजाची वैधता मजबूत.
• तोटे:
  • एकदा हस्तांतरण झाल्यावर देणारा त्यावर नियंत्रण ठेवू शकत नाही.
  • नोंदणी शुल्क आणि स्टॅम्प ड्युटी लागू होते, जी काहीवेळा खर्चिक असते.

मृत्युपत्र म्हणजे काय?

मृत्युपत्र हा एक कायदेशीर दस्तऐवज आहे, ज्याद्वारे एखादी व्यक्ती आपल्या निधनानंतर आपली मालमत्ता कोणाला द्यायची याची इच्छा व्यक्त करते. मृत्युपत्र इंडियन सक्सेशन अॅक्ट, १९२५ अंतर्गत कलम ५९ अन्वये नियंत्रित केले जाते. मृत्युपत्र हे देणाऱ्याच्या इच्छेनुसार कधीही बदलता येते, आणि त्याची अंमलबजावणी केवळ देणाऱ्याच्या निधनानंतर होते.

• मुख्य वैशिष्ट्ये:
  • देणाऱ्याच्या हयातीत मालमत्तेचे हस्तांतरण होत नाही.
  • नोंदणी करणे ऐच्छिक आहे, परंतु नोंदणीकृत मृत्युपत्राला अधिक कायदेशीर मान्यता मिळते.
  • प्रोबेट (Probate) मिळवणे आवश्यक असू शकते, विशेषतः मुंबई, चेन्नई आणि कोलकाता येथे.
• फायदे:
  • देणारा आपल्या मालमत्तेवर हयातीत पूर्ण नियंत्रण ठेवू शकतो.
  • इच्छेनुसार कधीही बदलता येते.
• तोटे:
  • नोंदणीकृत नसल्यास किंवा स्पष्ट नसल्यास वाद होण्याची शक्यता जास्त.
  • प्रोबेट प्रक्रिया वेळखाऊ आणि खर्चिक असू शकते.

कोणता पर्याय अधिक सुरक्षित आहे?

बक्षीस पत्र आणि मृत्युपत्र यापैकी कोणता पर्याय अधिक सुरक्षित आहे हे ठरवताना खालील मुद्दे विचारात घ्यावेत:

• वादविवादाची शक्यता: बक्षीस पत्रामुळे मालमत्तेचे हस्तांतरण देणाऱ्याच्या हयातीत पूर्ण होते, त्यामुळे निधनानंतर वाद होण्याची शक्यता अत्यंत कमी असते. मृत्युपत्राच्या बाबतीत, वारसदार किंवा इतर नातेवाईक याला आव्हान देऊ शकतात, विशेषतः जर मृत्युपत्र नोंदणीकृत नसेल किंवा त्यात अस्पष्टता असेल.
• कायदेशीर मजबुती: बक्षीस पत्राला नोंदणी कायदा, १९०८ अंतर्गत नोंदणी आवश्यक असल्याने त्याची कायदेशीर वैधता मजबूत असते. मृत्युपत्र नोंदणीकृत नसल्यास त्याची वैधता सिद्ध करण्यासाठी प्रोबेट आवश्यक ठरू शकते, ज्यामुळे वाद निर्माण होण्याची शक्यता वाढते.
• खर्च: बक्षीस पत्रासाठी स्टॅम्प ड्युटी आणि नोंदणी शुल्क लागते, जे मालमत्तेच्या मूल्यावर अवलंबून असते. मृत्युपत्रासाठी नोंदणी ऐच्छिक असल्याने सुरुवातीला खर्च कमी असतो, परंतु प्रोबेट प्रक्रियेसाठी खर्च येऊ शकतो.
• नियंत्रण: बक्षीस पत्राद्वारे मालमत्तेचे हस्तांतरण झाल्यावर देणारा त्यावर नियंत्रण गमावतो. मृत्युपत्रात मात्र देणारा आपल्या हयातीत मालमत्तेवर पूर्ण नियंत्रण ठेवू शकतो.

निष्कर्ष

जर तुम्हाला तुमच्या निधनानंतर वादविवाद टाळायचे असतील, तर बक्षीस पत्र हा अधिक सुरक्षित पर्याय आहे, कारण मालमत्तेचे हस्तांतरण तुमच्या हयातीतच पूर्ण होते आणि नोंदणीकृत दस्तऐवजामुळे कायदेशीर वाद कमी होतात. तथापि, जर तुम्हाला तुमच्या मालमत्तेवर हयातीत नियंत्रण ठेवायचे असेल आणि भविष्यातील परिस्थितीनुसार बदल करायची लवचिकता हवी असेल, तर मृत्युपत्र हा चांगला पर्याय आहे. परंतु मृत्युपत्र नोंदणीकृत करणे आणि त्यात स्पष्टता ठेवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

दोन्ही पर्यायांचे फायदे आणि तोटे आहेत, त्यामुळे तुमच्या गरजा, मालमत्तेचे स्वरूप आणि कुटुंबातील परिस्थिती यांचा विचार करून निर्णय घ्यावा. कायदेशीर सल्लागाराशी चर्चा करून तुमच्या परिस्थितीला अनुरूप पर्याय निवडणे हितावह ठरेल.