"मृत्युपत्राचे प्रॉबेट"

मृत्युपत्राचे प्रॉबेट: अर्थ, प्रक्रिया आणि कायदेशीर मार्गदर्शन

Slug: probate-of-will-meaning-and-process

Description: मृत्युपत्राचे प्रॉबेट म्हणजे काय, त्याची गरज का पडते आणि दिवानी न्यायालयात ते कसे सिद्ध करावे याबाबत सविस्तर माहिती. सामान्य नागरिकांना समजेल अशा सोप्या भाषेत आणि कायदेशीर दृष्टिकोनातून मार्गदर्शन.

प्रस्तावना

मृत्युपत्र (Will) हा एक कायदेशीर दस्तऐवज आहे, जो एखाद्या व्यक्तीच्या मृत्यूनंतर त्याच्या मालमत्तेचे वाटप कसे करायचे हे ठरवतो. पण, मृत्युपत्र वैध आहे की नाही, याची खात्री करण्यासाठी आणि त्याची अंमलबजावणी व्यवस्थित होण्यासाठी 'प्रॉबेट' ही प्रक्रिया महत्त्वाची आहे. सामान्य माणसाला 'प्रॉबेट' हा शब्द जरा गुंतागुंतीचा वाटू शकतो, पण ही प्रक्रिया समजून घेणे सोपे आहे. या लेखात आपण मृत्युपत्राचे प्रॉबेट म्हणजे काय, त्याची गरज का आहे आणि दिवानी न्यायालयात ते कसे सिद्ध करायचे याबाबत सविस्तर माहिती घेऊ.

मृत्युपत्राचे प्रॉबेट म्हणजे काय?

प्रॉबेट (Probate) हा शब्द लॅटिनमधील 'Probare' या शब्दापासून आला आहे, ज्याचा अर्थ 'सिद्ध करणे' असा आहे. कायदेशीर भाषेत, प्रॉबेट म्हणजे मृत्युपत्राची सत्यता आणि वैधता सिद्ध करण्याची प्रक्रिया. मृत्युपत्र बनवणाऱ्या व्यक्तीच्या (मृतक) इच्छेनुसार त्याच्या मालमत्तेचे वाटप व्हावे, यासाठी हे प्रॉबेट न्यायालयाकडून मिळवले जाते. प्रॉबेट मिळाल्याने मृत्युपत्र वैध असल्याचे प्रमाणपत्र मिळते आणि त्याची अंमलबजावणी करणे सोपे होते.

भारतात, इंडियन सक्सेशन अॅक्ट, १९२५ (Indian Succession Act, 1925) अंतर्गत प्रॉबेटशी संबंधित तरतुदी आहेत. विशेषतः, कलम २१३ नुसार, काही विशिष्ट परिस्थितींमध्ये मृत्युपत्राची अंमलबजावणी करण्यासाठी प्रॉबेट आवश्यक आहे.

प्रॉबेटची गरज का आहे?

प्रॉबेटची गरज खालील कारणांमुळे पडते:

• मृत्युपत्राची सत्यता सिद्ध करणे: मृत्युपत्र बनवणारी व्यक्ती (Testator) याने स्वेच्छेने आणि मानसिकदृष्ट्या सक्षम असताना मृत्युपत्र बनवले आहे, याची खात्री करणे.
• कायदेशीर अडचणी टाळणे: मालमत्तेच्या वाटपात कोणताही वाद निर्माण होऊ नये, यासाठी प्रॉबेट आवश्यक आहे.
• मालमत्तेचे हस्तांतरण: बँक खाती, स्थावर मालमत्ता किंवा इतर संपत्ती हस्तांतरित करण्यासाठी प्रॉबेट हे प्रमाणपत्र म्हणून काम करते.
• कायदेशीर मान्यता: प्रॉबेट मिळाल्याने मृत्युपत्राला कायदेशीर मान्यता मिळते आणि त्याची अंमलबजावणी सुलभ होते.

प्रॉबेट कोणाला आवश्यक आहे?

भारतात, प्रॉबेटची आवश्यकता मृत्युपत्र बनवणाऱ्या व्यक्तीच्या धर्म, निवासस्थान आणि मालमत्तेच्या स्थानानुसार ठरते. इंडियन सक्सेशन अॅक्ट, १९२५ नुसार:

• हिंदू, जैन, शीख आणि बौद्ध यांना प्रॉबेट अनिवार्य नाही, परंतु मालमत्तेच्या हस्तांतरणासाठी काहीवेळा ते उपयुक्त ठरते.
• ख्रिश्चन, पारशी आणि मुस्लिम यांच्यासाठी, विशेषतः ज्या मृत्युपत्रे मुंबई, चेन्नई किंवा कोलकाता येथे बनवली गेली असतील, तिथे प्रॉबेट आवश्यक असू शकते (कलम २१३).
• जर मृत्युपत्रात मालमत्तेचा वाद निर्माण होण्याची शक्यता असेल, तर प्रॉबेट घेणे फायदेशीर ठरते.

दिवानी न्यायालयात प्रॉबेट कसे siddh करायचे?

दिवानी न्यायालयात प्रॉबेट मिळवण्याची प्रक्रिया खालीलप्रमाणे आहे:

१. प्रॉबेटसाठी अर्ज करणे

प्रॉबेट मिळवण्यासाठी, मृत्युपत्रात नमूद केलेला कार्यकारिणी (Executor) किंवा लाभार्थी (Beneficiary) याने संबंधित दिवानी न्यायालय किंवा जिल्हा न्यायालयात अर्ज करावा लागतो. यासाठी खालील कागदपत्रे आवश्यक आहेत:

• मृत्युपत्राची मूळ प्रत (Original Will).
• मृतकाचा मृत्यू दाखला (Death Certificate).
• मालमत्तेचे तपशील (Property Details).
• अर्जदाराचे ओळखपत्र (Identity Proof).
• न्यायालयीन शुल्क (Court Fees) भरण्याची पावती.

हा अर्ज इंडियन सक्सेशन अॅक्ट, १९२५ अंतर्गत कलम २७६ नुसार दाखल केला जातो.

२. अर्जाची तपासणी

न्यायालय अर्ज स्वीकारल्यानंतर, मृत्युपत्राची सत्यता तपासते. यामध्ये मृत्युपत्र बनवणारी व्यक्ती मानसिकदृष्ट्या सक्षम होती, मृत्युपत्र स्वेच्छेने बनवले गेले आहे आणि त्यावर साक्षीदारांच्या सह्या आहेत का, याची पडताळणी केली जाते.

३. साक्षीदारांचे जबाब

मृत्युपत्रावर साक्षीदारांनी केलेल्या सह्या वैध आहेत की नाही, हे तपासण्यासाठी साक्षीदारांना न्यायालयात बोलावले जाते. त्यांचे जबाब नोंदवले जातात. इंडियन सक्सेशन अॅक्ट, १९२५ च्या कलम ६३ नुसार, मृत्युपत्रावर किमान दोन साक्षीदारांच्या सह्या असणे आवश्यक आहे.

४. नोटीस जारी करणे

न्यायालय सर्व संबंधित पक्षांना (जसे की वारसदार किंवा इतर लाभार्थी) नोटीस पाठवते, जेणेकरून त्यांना प्रॉबेट प्रक्रियेबाबत माहिती मिळेल आणि त्यांना काही आक्षेप असल्यास ते नोंदवता येतील.

५. सुनावणी आणि प्रॉबेट मंजूरी

सर्व कागदपत्रे आणि साक्षीदारांचे जबाब तपासल्यानंतर, जर न्यायालयाला मृत्युपत्र वैध वाटले, तर ते प्रॉबेट मंजूर करते. यानंतर, मृत्युपत्राची अंमलबजावणी सुरू करता येते.

प्रॉबेट प्रक्रियेची वेळ आणि खर्च

प्रॉबेट प्रक्रियेला साधारणपणे ६ महिन्यांपासून ते २ वर्षांपर्यंत वेळ लागू शकतो, जो प्रकरणाच्या गुंतागुंतीवर अवलंबून आहे. खर्चामध्ये न्यायालयीन शुल्क, वकील फी आणि इतर प्रशासकीय खर्च समाविष्ट असतात. इंडियन कोर्ट फी अॅक्ट, १८७० अंतर्गत न्यायालयीन शुल्क मालमत्तेच्या मूल्यावर अवलंबून असते.

प्रॉबेट न मिळाल्यास काय?

जर प्रॉबेट न घेतल्यास, मृत्युपत्राची अंमलबजावणी करणे कठीण होऊ शकते. बँक, मालमत्ता हस्तांतरण किंवा इतर कायदेशीर प्रक्रियांमध्ये अडथळे येऊ शकतात. तसेच, मालमत्तेच्या वाटपावरून वाद निर्माण होण्याची शक्यता असते.

सामान्य प्रश्न आणि उत्तरे

१. प्रॉबेट अनिवार्य आहे का?

नाही, सर्वच मृत्युपत्रांसाठी प्रॉबेट अनिवार्य नाही. परंतु, काही धर्म आणि विशिष्ट ठिकाणी (मुंबई, चेन्नई, कोलकाता) बनवलेल्या मृत्युपत्रांसाठी ते आवश्यक आहे.

२. प्रॉबेटशिवाय मालमत्ता हस्तांतरित होऊ शकते का?

काही प्रकरणांमध्ये होऊ शकते, परंतु प्रॉबेट असल्यास प्रक्रिया सुलभ आणि कायदेशीररित्या सुरक्षित होते.

३. प्रॉबेटसाठी वकील आवश्यक आहे का?

वकीलाची नियुक्ती अनिवार्य नाही, परंतु कायदेशीर प्रक्रिया गुंतागुंतीच्या असल्याने वकीलाची मदत घेणे फायदेशीर ठरते.

निष्कर्ष

मृत्युपत्राचे प्रॉबेट ही एक महत्त्वाची कायदेशीर प्रक्रिया आहे, जी मृत्युपत्राची सत्यता आणि वैधता सिद्ध करते. यामुळे मालमत्तेचे वाटप सुलभ आणि वादविरहित होते. इंडियन सक्सेशन अॅक्ट, १९२५ अंतर्गत ही प्रक्रिया पारदर्शक आणि कायदेशीर मार्गाने पूर्ण करता येते. सामान्य नागरिकांना ही प्रक्रिया समजावी यासाठी सोप्या भाषेत मार्गदर्शन करणे आणि गरजेनुसार वकीलाची मदत घेणे महत्त्वाचे आहे.

जर तुम्हाला मृत्युपत्र आणि प्रॉबेटबाबत आणखी माहिती हवी असेल, तर स्थानिक कायदा तज्ज्ञाशी संपर्क साधा आणि तुमच्या मालमत्तेचे नियोजन वेळीच करा.