शेतजमीन आणि कायदेशीर कागदपत्रांचे प्रतीकात्मक चित्र

भोगवटादार वर्ग-२ च्या इनामी जमिनी वर्ग-१ मध्ये तबदील करण्याची प्रक्रिया

प्रस्तावना

📌 महाराष्ट्रातील शेतकऱ्यांसाठी जमिनीच्या मालकी आणि वापरासंबंधीचे नियम समजून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. विशेषतः, महाराष्ट्र जमीन महसूल अधिनियम १९६६ अंतर्गत भोगवटादार वर्ग-२ च्या इनामी किंवा वतनी जमिनींच्या मालकी आणि हस्तांतरणाबाबत अनेक नियम आणि सुधारणा लागू झाल्या आहेत. यापैकी २००२ मध्ये झालेली एक महत्त्वाची सुधारणा शेतकऱ्यांना त्यांच्या जमिनी भोगवटादार वर्ग-१ मध्ये तबदील करण्याची संधी देते. या लेखात आपण ही सुधारणा आणि त्यासंबंधीची प्रक्रिया साध्या भाषेत समजून घेणार आहोत.

🧾 प्रदिपराव नावाच्या एका शेतकऱ्याची गोष्ट आपण पाहू. त्यांना त्यांच्या भोगवटादार वर्ग-२ च्या इनामी जमिनीच्या नियमांबाबत शंका होती. त्यांनी तलाठी कार्यालयात जाऊन याबाबत माहिती घेतली आणि त्यांना २००२ च्या सुधारणेची माहिती मिळाली. हीच माहिती आपण सर्वसामान्य शेतकऱ्यांना समजेल अशा सोप्या भाषेत येथे मांडत आहोत.

महत्त्वाचे मुद्दे

१. भोगवटादार वर्ग-२ म्हणजे काय? 📝

भोगवटादार वर्ग-२ च्या जमिनी या अशा जमिनी असतात ज्यांचे हस्तांतरण (विक्री, भेट, हस्तांतरण इ.) करण्यावर शासनाचे काही निर्बंध असतात. या जमिनींची विक्री किंवा हस्तांतरण करण्यासाठी सक्षम अधिकाऱ्याची परवानगी आवश्यक असते. महाराष्ट्र जमीन महसूल अधिनियम १९६६, कलम २९(३) मध्ये याची व्याख्या दिलेली आहे. या जमिनींना ‘दुमाला’ किंवा ‘नियंत्रित सत्ता’ प्रकारच्या जमिनी असेही म्हणतात.[](https://www.mahsulguru.in/2018/06/26-to-50.html)

💡 उदाहरण: जर तुमच्या गावात एख इनामी जमीन असेल, जी तुमच्या आजोबांना शासनाने नवीन व अविभाज्य शर्तीने दिली असेल, तर ती भोगवटादार वर्ग-२ ची जमीन आहे. अशा जमिनीवर तुम्ही शेती करू शकता, पण ती विकण्यासाठी काही नियम पाळावे लागतात.

२. २००२ ची सुधारणा काय आहे? ⚖️

2002 मध्ये, शासन परिपत्रक क्रमांक वतन-१०९९/प्र.क्र. २२३/ल-४, दिनांक ०९/०७/२००२ अन्वये भोगवटादार वर्ग-२ च्या इनामी आणि वतनी जमिनींसाठी महत्त्वाची सुधारणा करण्यात आली. या सुधारणेमुळे खालील पाच कायद्यांमध्ये बदल करण्यात आले:

• ✅ मुंबई परगणा व कुलकर्णी वतन (निरास) कायदा, १९५०
• ✅ मुंबई नोकर इनामे (लोकोपयोगी) नष्ट कायदा, १९५३
• ✅ मुंबई विलीन मुलखातील किरकोळ इनामे नष्ट कायदा, १९५५
• ✅ मुंबई कनिष्ठ गाव नोकर वतने निर्मूलन कायदा, १९५८
• ✅ महाराष्ट्र मुलकी पाटील (पदनिरास) कायदा, १९६२

या सुधारणेनुसार, नवीन आणि अविभाज्य शर्तीने दिलेल्या भोगवटादार वर्ग-२ च्या इनामी किंवा वतनी जमिनींसाठी खालील नियम लागू झाले:

1. ➡️ शेतीच्या प्रयोजनासाठी विक्री: या जमिनी शेतीच्या उद्देशाने विकण्यासाठी सक्षम अधिकाऱ्याच्या परवानगीची गरज नाही. परंतु, विक्रीनंतरही ‘भोगवटादार वर्ग-२ आणि नवीन व अविभाज्य शर्तीने’ हा शेरा सात-बारावर कायम राहील.
2. ➡️ वर्ग-१ मध्ये तबदील: जर तुम्हाला हा शेरा सात-बारावरून काढायचा असेल आणि जमीन भोगवटादार वर्ग-१ मध्ये तबदील करायची असेल, तर तुम्हाला जमिनीच्या चालू बाजारमूल्याच्या ५०% नजराणा रक्कम शासकीय कोषागारात जमा करावी लागेल.
3. ➡️ पूर्वी नजराणा भरलेला असेल: जर तुम्ही यापूर्वी अकृषीक वापरासाठी परवानगी घेतली असेल आणि नजराणा रक्कम जमा केली असेल, तर अशी जमीन पूर्वलक्षी प्रभावाने भोगवटादार वर्ग-१ मध्ये समजली जाईल.
4. ➡️ नजराणा न भरता अकृषीक वापर: जर तुम्ही नजराणा न भरता जमीन अकृषीक वापरासाठी विकली असेल, तर तुम्हाला ५०% नजराणा रक्कम आणि त्यावर ५०% दंड भरावा लागेल. त्यानंतरच जमीन वर्ग-१ मध्ये तबदील होईल.

३. जमीन वर्ग-१ मध्ये तबदील करण्याची प्रक्रिया 📋

जर तुम्ही तुमची भोगवटादार वर्ग-२ ची जमीन वर्ग-१ मध्ये तबदील करू इच्छित असाल, तर खालील प्रक्रिया पाळावी लागेल:

1. 📝 लेखी अर्ज: तुम्हाला तहसील कार्यालयात लेखी अर्ज करावा लागेल, ज्यामध्ये तुम्ही तुमची जमीन वर्ग-१ मध्ये तबदील करू इच्छित असल्याचे नमूद करावे.
2. 🧾 नजराणा रक्कमेचे चलन: अर्ज मिळाल्यावर, तहसील कार्यालय दोन दिवसांत तुम्हाला जमिनीच्या चालू बाजारमूल्याच्या ५०% नजराणा रकमेचे चलन तयार करून देईल.
3. 💸 रक्कम जमा करणे: तुम्ही हे चलन घेऊन नजराणा रक्कम शासकीय कोषागारात जमा करावी.
4. 📄 कागदपत्रे सादर करणे: जमा केलेले चलन आणि खरेदीची कागदपत्रे तलाठ्याकडे सादर करावीत. तलाठी या व्यवहाराची नोंद गाव नमुना नं. ६ मध्ये घेईल.
5. ✅ मंडल अधिकाऱ्याचा आदेश: मंडल अधिकारी चलन तपासून ‘भोगवटादार वर्ग-२ आणि नवीन व अविभाज्य शर्तीने’ हा शेरा काढण्याचा आदेश देतील. त्यानंतर जमीन वर्ग-१ मध्ये तबदील होईल.

⚠️ विशेष नोंद: ही प्रक्रिया फक्त नवीन आणि अविभाज्य शर्तीने दिलेल्या इनामी आणि वतनी जमिनींसाठी लागू आहे. महार वतनी जमिनी, कुळ कायदा, सिलींग कायदा किंवा इतर शासकीय वाटपाच्या जमिनींना ही तरतूद लागू होत नाही.

४. प्रदिपरावांची गोष्ट: एक उदाहरण 🧑‍🌾

प्रदिपराव एक शेतकरी होते, ज्यांच्याकडे नवीन आणि अविभाज्य शर्तीने दिलेली भोगवटादार वर्ग-२ ची इनामी जमीन होती. त्यांना ही जमीन विकायची होती, पण त्यांना नियम माहीत नव्हते. त्यांनी तलाठी भाऊसाहेबांशी संपर्क साधला. भाऊसाहेबांनी त्यांना २००२ च्या सुधारणेची माहिती दिली. त्यानुसार, प्रदिपरावांनी तहसील कार्यालयात अर्ज केला. त्यांना जमिनीच्या बाजारमूल्याच्या ५०% नजराणा रक्कम जमा करावी लागली. त्यांनी रक्कम जमा केल्यानंतर, तलाठ्याने गाव नमुना नं. ६ मध्ये नोंद घेतली आणि मंडल अधिकाऱ्याने आदेश दिला. अखेरीस, त्यांची जमीन भोगवटादार वर्ग-१ मध्ये तबदील झाली, आणि त्यांना ती सहज विकता आली.

💬 प्रदिपराव म्हणाले, “आता मला समजलं की नियम पाळले तर प्रक्रिया सोपी आहे. तलाठी आणि मंडल अधिकाऱ्यांनी मला खूप मदत केली.”

सल्ला/निष्कर्ष

📚 भोगवटादार वर्ग-२ च्या जमिनी वर्ग-१ मध्ये तबदील करणे ही एक सोपी आणि पारदर्शी प्रक्रिया आहे, जर तुम्ही योग्य कागदपत्रे आणि प्रक्रिया पाळलीत तर. शेतकऱ्यांनी खालील गोष्टी लक्षात ठेवाव्यात:

• ✔️ तहसील कार्यालयाशी संपर्क साधा आणि सर्व कागदपत्रे तयार ठेवा.
• ✔️ नजराणा रक्कम जमा करण्यापूर्वी जमिनीच्या बाजारमूल्याची खात्री करा.
• ✔️ जर तुम्ही यापूर्वी अकृषीक वापरासाठी परवानगी घेतली असेल, तर तुमची जमीन आपोआप वर्ग-१ मध्ये समजली जाऊ शकते.
• 🚫 महार वतनी जमिनी किंवा इतर विशेष शर्तीच्या जमिनींसाठी ही तरतूद लागू नाही, त्यामुळे याची खात्री करा.

ही प्रक्रिया शेतकऱ्यांना त्यांच्या जमिनीचा पूर्ण मालकी हक्क मिळवण्यासाठी आणि ती मुक्तपणे विकण्यासाठी उपयुक्त आहे. योग्य माहिती आणि सहकार्याने तुम्ही ही प्रक्रिया सहज पूर्ण करू शकता.

विशेष नोंद

⚖️ ही माहिती महाराष्ट्र जमीन महसूल अधिनियम १९६६, कलम १४९ आणि १५० आणि शासन परिपत्रक दिनांक ०९/०७/२००२ यांच्या आधारावर तयार करण्यात आली आहे. जर तुमच्या जमिनीच्या बाबतीत काही विशेष परिस्थिती असेल, तर तहसील कार्यालय किंवा कायदेशीर सल्लागाराशी संपर्क साधणे उचित ठरेल.[](https://www.mahsulguru.in/2018/06/26-to-50.html)

वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)

१. भोगवटादार वर्ग-२ आणि वर्ग-१ मध्ये काय फरक आहे?

भोगवटादार वर्ग-२ च्या जमिनींवर शासनाचे काही निर्बंध असतात, तर वर्ग-१ च्या जमिनी पूर्णपणे मालकाच्या मालकीच्या असतात आणि त्यांना विक्रीसाठी कोणत्याही परवानगीची गरज नसते.

२. नजराणा रक्कम किती असते?

नजराणा रक्कम ही जमिनीच्या चालू बाजारमूल्याच्या ५०% इतकी असते. ही रक्कम शासकीय कोषागारात जमा करावी लागते.

३. जर मी यापूर्वी नजराणा भरला असेल, तर पुन्हा भरावा लागेल का?

जर तुम्ही यापूर्वी अकृषीक वापरासाठी नजराणा भरला असेल, तर तुमची जमीन पूर्वलक्षी प्रभावाने वर्ग-१ मध्ये समजली जाईल. पुन्हा नजराणा भरण्याची गरज नाही.

४. ही प्रक्रिया कोणत्या जमिनींना लागू आहे?

ही सुधारणा फक्त नवीन आणि अविभाज्य शर्तीने दिलेल्या भोगवटादार वर्ग-२ च्या इनामी आणि वतनी जमिनींना लागू आहे. महार वतनी जमिनी, कुळ कायदा, किंवा सिलींग कायद्याखालील जमिनींना ही तरतूद लागू नाही.

५. प्रक्रिया पूर्ण होण्यास किती वेळ लागतो?

अर्ज केल्यानंतर, तहसील कार्यालय दोन दिवसांत चलन तयार करते. रक्कम जमा केल्यानंतर आणि कागदपत्रे सादर केल्यानंतर, मंडल अधिकारी आदेश देतात, ज्यामुळे प्रक्रिया लवकर पूर्ण होऊ शकते.