शेतजमीन खरेदीतील हिस्सा आणि मृत्यूनंतर दस्त फेरफार
Slug: farmland-purchase-share-and-deed-amendment-after-death
वर्णन: तीन व्यक्तींनी मिळून शेतजमीन खरेदी केली आणि त्यापैकी एकाचा अकस्मात मृत्यू झाला तर दस्त फेरफार कसे करावे? हा लेख सामान्य नागरिकांना समजेल अशा सोप्या भाषेत कायदेशीर प्रक्रिया, गैरसमज आणि उपाय स्पष्ट करतो. महाराष्ट्रातील जमीन व्यवहाराशी संबंधित नियम आणि कायद्यांचा उल्लेख यात आहे.
सविस्तर परिचय
शेतजमीन खरेदी हा ग्रामीण भागातील सामान्य व्यवहार आहे. अनेकदा नातेवाईक किंवा मित्र मिळून सामायिकपणे जमीन खरेदी करतात. पण, जर खरेदी केल्यानंतर आणि नोंदणीपूर्वीच खरेदीदारांपैकी एकाचा मृत्यू झाला तर काय करावे? अशा परिस्थितीत दस्त फेरफार (नोंदणीतील बदल) करणे आव्हानात्मक ठरू शकते. हा लेख महाराष्ट्रातील कायदेशीर तरतुदींच्या आधारे या प्रक्रियेची माहिती देतो.
महाराष्ट्र जमीन महसूल अधिनियम, १९६६ आणि भारतीय वारसा कायदा, १९५६ यांचा या प्रकरणात महत्त्वाचा उपयोग होतो. या लेखात आपण ही प्रक्रिया सोप्या भाषेत समजावून घेऊ आणि सामान्य प्रश्न-गैरसमज दूर करू.
कायदेशीर प्रक्रिया काय आहे?
जर तीन व्यक्तींनी मिळून शेतजमीन खरेदी केली आणि त्यापैकी एकाचा मृत्यू झाला, तर खालील पायऱ्या अवलंबाव्या लागतात:
- मृत्यू प्रमाणपत्र मिळवणे: मृत व्यक्तीच्या मृत्यूची नोंद स्थानिक पंचायत किंवा महानगरपालिकेकडे करून मृत्यू प्रमाणपत्र मिळवावे लागते.
- वारस निश्चिती: मृत व्यक्तीच्या वारसांना निश्चित करण्यासाठी कायदेशीर वारस प्रमाणपत्र (Legal Heir Certificate) किंवा उत्तराधिकारी प्रमाणपत्र (Succession Certificate) आवश्यक आहे. हे प्रमाणपत्र तहसीलदार किंवा न्यायालयाकडून मिळते (भारतीय वारसा कायदा, १९५६, कलम ८ आणि १०).
- दस्त नोंदणी: खरेदीखताची नोंदणी (Registration of Sale Deed) उपनिबंधक कार्यालयात (Sub-Registrar Office) करावी लागते. यात मृत व्यक्तीचा हिस्सा त्याच्या वारसांच्या नावे हस्तांतरित केला जाईल.
- फेरफार नोंद: खरेदीखत नोंदणीनंतर, तलाठी कार्यालयात फेरफार नोंद (Mutation Entry) सादर करावी लागते. यासाठी मृत्यू प्रमाणपत्र, वारस प्रमाणपत्र आणि खरेदीखताची प्रत जोडावी लागेल (महाराष्ट्र जमीन महसूल अधिनियम, १९६६, कलम १५०).
- ७/१२ उतारा अद्ययावत करणे: फेरफार नोंद मंजूर झाल्यावर, ७/१२ उताऱ्यावर मृत व्यक्तीच्या वारसांचे नाव समाविष्ट केले जाते.
ही प्रक्रिया पूर्ण होण्यासाठी साधारणपणे ३ ते ६ महिने लागू शकतात, जर सर्व कागदपत्रे व्यवस्थित असतील.
सामान्य प्रश्न आणि गैरसमज
१. मृत व्यक्तीचा हिस्सा आपोआप इतर खरेदीदारांना मिळतो का?
गैरसमज: अनेकांना वाटते की मृत व्यक्तीचा हिस्सा आपोआप बाकीच्या खरेदीदारांना मिळतो.
वास्तव: मृत व्यक्तीचा हिस्सा त्याच्या कायदेशीर वारसांना मिळतो, जोपर्यंत त्याने वसीयत (Will) केलेली नाही. भारतीय वारसा कायद्यानुसार (कलम ८), मृत व्यक्तीच्या मालमत्तेवर त्याच्या वारसांचा हक्क असतो.
२. दस्त नोंदणीपूर्वी मृत्यू झाला तर काय?
गैरसमज: दस्त नोंदणीपूर्वी मृत्यू झाल्यास खरेदी अवैध ठरते.
वास्तव: जर खरेदीचा करार (Agreement to Sale) झाला असेल आणि पैसे दिले गेले असतील, तर मृत व्यक्तीच्या वारसांना त्याचा हिस्सा मिळण्याचा हक्क आहे. यासाठी कराराची प्रत आणि पेमेंटचा पुरावा आवश्यक आहे.
३. वारस प्रमाणपत्राशिवाय फेरफार नोंद होऊ शकते का?
गैरसमज: वारस प्रमाणपत्र आवश्यक नाही.
वास्तव: तलाठी कार्यालयात फेरफार नोंदणीसाठी वारस प्रमाणपत्र किंवा उत्तराधिकारी प्रमाणपत्र अनिवार्य आहे, कारण यामुळे वारसांची ओळख स्पष्ट होते.
निष्कर्ष
शेतजमीन खरेदीतील हिस्सा आणि मृत्यूनंतर दस्त फेरफार ही प्रक्रिया काहीशी जटिल वाटू शकते, पण योग्य कागदपत्रे आणि कायदेशीर प्रक्रियेचे पालन केल्यास ती सुलभ होते. मृत्यू प्रमाणपत्र, वारस प्रमाणपत्र आणि खरेदीखताची नोंदणी यासारख्या गोष्टींवर विशेष लक्ष द्यावे. महाराष्ट्र जमीन महसूल अधिनियम, १९६६ आणि भारतीय वारसा कायदा, १९५६ यांचे पालन करणे महत्त्वाचे आहे.
जर तुम्हाला याबाबत शंका असतील, तर स्थानिक तलाठी कार्यालय किंवा कायदेशीर सल्लागाराशी संपर्क साधावा. योग्य मार्गदर्शनाने ही प्रक्रिया त्रासदायक ठरणार नाही आणि सर्व खरेदीदार आणि वारसांचे हक्क सुरक्षित राहतील.