हिंदू उत्तराधिकार अधिनियम १९५६: कलम ८ अंतर्गत वारसांची अनुसूची
SEO Description: हिंदू उत्तराधिकार अधिनियम १९५६ च्या कलम ८ अंतर्गत वर्ग १, वर्ग २, वर्ग ३ आणि वर्ग ४ च्या वारसांची अनुसूची समजून घ्या. सोप्या मराठी भाषेत सविस्तर माहिती.
Slug: hindu-succession-act-1956-section-8-heirs-schedule
Description: हा लेख हिंदू उत्तराधिकार अधिनियम, १९५६ च्या कलम ८ अंतर्गत वारसांच्या अनुसूचीबद्दल सविस्तर माहिती देतो. यामध्ये वर्ग १, वर्ग २, वर्ग ३ आणि वर्ग ४ च्या वारसांची यादी आणि त्यांचे अधिकार यांचा समावेश आहे. सामान्य नागरिकांना समजेल अशा सोप्या मराठी भाषेत आणि कायदेशीर दृष्टिकोनातून हा लेख लिहिला आहे.
परिचय
हिंदू उत्तराधिकार अधिनियम, १९५६ हा भारतातील हिंदू, जैन, शीख आणि बौद्ध धर्मीयांसाठी संपत्तीच्या उत्तराधिकारासंबंधी नियम ठरवणारा महत्त्वाचा कायदा आहे. या कायद्याच्या कलम ८ अंतर्गत, एखाद्या हिंदू पुरुषाच्या मृत्यूनंतर त्याच्या संपत्तीचे वाटप कसे होईल, याबाबत नियम आणि वारसांची अनुसूची नमूद केली आहे. या लेखात आपण या अनुसूचीतील वर्ग १, वर्ग २, वर्ग ३ आणि वर्ग ४ च्या वारसांबद्दल आणि त्यांच्या अधिकारांबद्दल सविस्तर माहिती घेऊ.
हिंदू उत्तराधिकार अधिनियम, १९५६: कलम ८ चे महत्त्व
हिंदू उत्तराधिकार अधिनियमाच्या कलम ८ नुसार, जर एखादा हिंदू पुरुष बिना-वसीयत (Intestate) मृत्यू पावला, तर त्याच्या संपत्तीचे वाटप त्याच्या वारसांमध्ये खालील क्रमाने होते:
- वर्ग १ चे वारस
- वर्ग १ चे वारस नसल्यास, वर्ग २ चे वारस
- वर्ग १ आणि वर्ग २ चे वारस नसल्यास, सगोत्रीय (Agnates)
- सगोत्रीय नसल्यास, सजातीय (Cognates)
या क्रमवारीनुसार, प्रत्येक वर्गातील वारसांना प्राधान्य दिले जाते. चला, प्रत्येक वर्गातील वारसांची यादी आणि त्यांचे अधिकार समजून घेऊ.
वर्ग १ चे वारस
वर्ग १ मध्ये मृत व्यक्तीच्या जवळच्या नातेवाइकांचा समावेश होतो. हे वारस प्रथम प्राधान्य मिळवतात आणि त्यांना संपत्तीचे समान वाटप केले जाते. वर्ग १ मधील वारस खालीलप्रमाणे आहेत:
- मुलगा
- मुलगी
- पत्नी (विधवा)
- मृत मुलाचा मुलगा
- मृत मुलाची मुलगी
- मृतs मृत मुलाच्या मुलाचा मुलगा
- मृत मुलाच्या मुलाची मुलगी
- मृत मुलाच्या विधवेचा मुलगा
- मृत मुलाच्या विधवेची मुलगी
- मृत मुलाच्या मृत मुलाच्या मुलाच्या मुलाचा मुलगा
- मृत मुलाच्या मुलाच्या मुलाची मुलगी
- मृत मुलाच्या मुलाच्या मुलाच्या मुलाचा मुलगा
- मृत मुलाच्या मुलाच्या मुलाच्या मुलाची मुलगी
- आई
टीप: २००५ च्या संशोधनानंतर, मुलींना मुलांप्रमाणेच समान अधिकार मिळाले आहेत. यामुळे वर्ग १ मध्ये मुलींचा समावेश कॉपर्सनर (सहदायिक) म्हणून झाला आहे, ज्यामुळे त्यांना पैतृक संपत्तीमध्ये जन्मापासूनच समान हक्क मिळतो (हिंदू उत्तराधिकार (संशोधन) अधिनियम, २००५, कलम ६).
वर्ग २ चे वारस
जर वर्ग १ मध्ये कोणतेही वारस नसतील, तर संपत्ती वर्ग २ च्या वारसांना मिळते. वर्ग २ मधील वारस खालीलप्रमाणे आहेत:
- वडील
- मृत मुलाचा भाऊ आणि बहीण
- मृत मुलाच्या भावाचा मुलगा आणि मुलगी
- आजोबा आणि आजी
- मृत मुलाच्या भावाच्या मुलाचा मुलगा आणि मुलगी
वर्ग २ मधील वारसांना संपत्तीचे वाटप त्यांच्या उप-वर्गानुसार केले जाते. जर एखाद्या उप-वर्गात वारस उपलब्ध असतील, तर पुढील उप-वर्गातील वारसांना काहीही मिळत नाही.
वर्ग ३: सगोत्रीय (Agnates)
सगोत्रीय म्हणजे असे नातेवाईक जे पुरुष रेषेद्वारे (पितृवंशीय) मृत व्यक्तीशी संबंधित असतात. उदाहरणार्थ:
- चुलत भाऊ
- चुलत भावाचा मुलगा
- आणखी दूरचे पुरुष रेषेतील नातेवाईक
सगोत्रीयांना संपत्ती मिळण्यासाठी वर्ग १ आणि वर्ग २ मध्ये कोणतेही वारस नसावे लागतात.
वर्ग ४: सजातीय (Cognates)
सजातीय म्हणजे असे नातेवाईक जे पुरुष रेषेद्वारे नसून, स्त्री रेषेद्वारे (मातृवंशीय) मृत व्यक्तीशी संबंधित असतात. उदाहरणार्थ:
- मावस भाऊ/बहीण
- मामाचा मुलगा/मुलगी
- आणखी दूरचे मातृवंशीय नातेवाईक
सजातीयांना संपत्ती मिळण्यासाठी वर्ग १, वर्ग २ आणि सगोत्रीय कोणीही नसावे लागतात.
कायदेशीर तरतुदी आणि संशोधन
हिंदू उत्तराधिकार अधिनियम, १९५६ मध्ये २००५ मध्ये महत्त्वाचे संशोधन करण्यात आले (हिंदू उत्तराधिकार (संशोधन) अधिनियम, २००५). यामुळे खालील बदल झाले:
- मुलींना पैतृक संपत्तीमध्ये मुलांप्रमाणेच समान हक्क मिळाले (कलम ६).
- महिलांना त्यांच्या मालकीच्या संपत्तीवर पूर्ण मालकी हक्क मिळाले, त्याआधी त्यांना मर्यादित मालकी हक्क होते (कलम १४).
हे संशोधन लैंगिक समानतेच्या दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे ठरले आहे, कारण यामुळे महिलांना संपत्तीच्या उत्तराधिकारात समान स्थान मिळाले.
संपत्तीचे वाटप कसे होते?
संपत्तीचे वाटप करताना खालील नियमांचे पालन केले जाते:
- वर्ग १ च्या वारसांना समान हिस्सा मिळतो. उदाहरणार्थ, जर मृत व्यक्तीला दोन मुले आणि पत्नी असतील, तर प्रत्येकाला एक तृतीयांश हिस्सा मिळेल.
- वर्ग २ मध्ये, उप-वर्गानुसार प्राधान्य दिले जाते.
- सगोत्रीय आणि सजातीय यांच्यासाठी नातेसंबंधाची जवळीक आणि रक्तसंबंध यांचा विचार केला जातो.
जर कोणताही वारस नसेल, तर संपत्ती सरकारकडे जाते (Escheat) (हिंदू उत्तराधिकार अधिनियम, १९५६, कलम २९).
उदाहरण
समजा, एक हिंदू पुरुष बिना-वसीयत मृत्यू पावला आणि त्याला पत्नी, एक मुलगा, एक मुलगी आणि वडील आहेत. येथे:
- वर्ग १ चे वारस (पत्नी, मुलगा, मुलगी) उपलब्ध आहेत, त्यामुळे वडिलांना (वर्ग २) काहीही मिळणार नाही.
- संपत्ती पत्नी, मुलगा आणि मुलगी यांच्यात समान वाटली जाईल, म्हणजेच प्रत्येकाला एक तृतीयांश हिस्सा मिळेल.
निष्कर्ष
हिंदू उत्तराधिकार अधिनियम, १९५६ चे कलम ८ हिंदू पुरुषाच्या संपत्तीच्या उत्तराधिकारासाठी स्पष्ट आणि क्रमबद्ध नियम प्रदान करते. वर्ग १, वर्ग २, सगोत्रीय आणि सजातीय यांच्या अनुसूचीमुळे संपत्तीचे वाटप व्यवस्थित आणि न्याय्य पद्धतीने होते. २००५ च्या संशोधनामुळे महिलांना समान हक्क मिळाले, ज्यामुळे हा कायदा अधिक समावेशक आणि आधुनिक झाला आहे. सामान्य नागरिकांना हा कायदा समजून घेणे महत्त्वाचे आहे, जेणेकरून त्यांना त्यांचे हक्क आणि जबाबदाऱ्या कळू शकतील.
सल्ला
संपत्तीच्या उत्तराधिकारासंबंधी कोणत्याही शंका असल्यास, कायदेशीर सल्लागाराची मदत घ्यावी. प्रत्येक प्रकरणात वेगवेगळ्या परिस्थिती आणि कायदेशीर बाबी असू शकतात, त्यामुळे तज्ज्ञांचा सल्ला घेणे फायदेशीर ठरेल.
