नोटरी दस्तऐवजाचे कायदेशीर महत्त्व, कोर्टातील वैधता आणि नोटरीचे अधिकार

नोटरी दस्तऐवजाचे कायदेशीर महत्त्व आणि अधिकार

प्रकाशित: १३ जून २०२५ | लेखक: कायदेशीर तज्ञ

Description: हा लेख नोटरी दस्तऐवजाच्या कायदेशीर महत्त्वावर प्रकाश टाकतो, कोणते नोटरी दस्त कोर्टात वैध मानले जातात आणि नोटरीचे अधिकार काय आहेत याची सविस्तर माहिती देतो. सामान्य नागरिकांना समजेल अशा सोप्या भाषेत आणि कायदेशीर दृष्टिकोनातून हा विषय मांडण्यात आला आहे.

नोटरी दस्तऐवज आणि कायदेशीर स्टॅम्प

परिचय

आपल्या रोजच्या जीवनात अनेकदा कायदेशीर दस्तऐवज तयार करावे लागतात, जसे की प्रतrscheinlich, करार, घोषणापत्र किंवा इतर महत्त्वाचे कागदपत्रे. यापैकी बरेच दस्तऐवज नोटरीकृत (Notarized) केले जातात. पण नोटरी दस्तऐवज म्हणजे नेमके काय? त्यांचे कायदेशीर महत्त्व काय आहे? आणि कोणते दस्तऐवज कोर्टात वैध मानले जातात? तसेच, नोटरीला कोणते अधिकार असतात? या सर्व प्रश्नांची उत्तरे या लेखात आपण जाणून घेऊ.

नोटरी दस्तऐवज सामान्यतः कायदेशीर प्रक्रियांना गती देण्यासाठी आणि दस्तऐवजाची विश्वासार्हता सुनिश्चित करण्यासाठी वापरले जातात. या लेखात आपण नोटरीशी संबंधित सर्व पैलूंची सविस्तर माहिती घेऊ आणि सामान्य नागरिकांना समजेल अशा भाषेत याचा उपयोग समजावून सांगू.

नोटरी दस्तऐवजाचे कायदेशीर महत्त्व

नोटरी दस्तऐवज म्हणजे नोटरी पब्लिकने सत्यता पडताळून त्यावर सही आणि शिक्का लावलेले दस्तऐवज. नोटरी पब्लिक हे सरकारद्वारे नियुक्त केलेले अधिकृत व्यक्ती असते, ज्याला दस्तऐवजाची सत्यक्षता आणि त्यावर सही करणाऱ्या व्यक्तीची ओळख पडताळण्याचे काम असते. नोटरीकरणामुळे दस्तऐवजाला कायदेशीर विश्वासार्हता प्राप्त होते आणि तो अधिकृतपणे स्वीकारला जातो.

नोटरी दस्तऐवजाचे कायदेशीर महत्त्व खालीलप्रमाणे आहे:

• सत्यतेची हमी: नोटरी दस्तऐवजावर सही करणाऱ्या व्यक्तीची ओळख पडताळतो आणि दस्तऐवजात कोणतीही फसवणूक नाही याची खात्री करतो. हे विशेषतः मालमत्तेचे करार, वसीयतनामा आणि पावर ऑफ अटर्नी यासारख्या दस्तऐवजांमध्ये महत्त्वाचे आहे.
• कायदेशीर बंधन: नोटरीकृत दस्तऐवज कायदेशीररित्या बंधनकारक मानले जातात, ज्यामुळे त्यांचा उपयोग कोर्टात पुरावा म्हणून केला जाऊ शकतो.
• आंतरराष्ट्रीय मान्यता: परदेशात काही दस्तऐवजांना नोटरीकरण आवश्यक असते, जसे की विवाह प्रमाणपत्र, शैक्षणिक कागदपत्रे किंवा व्यवसाय करार.
• विश्वास वाढवणे: नोटरीकृत दस्तऐवजामुळे संबंधित पक्षांमध्ये विश्वास निर्माण होतो, कारण त्याची सत्यता अधिकृतपणे सिद्ध झालेली असते.

भारतात, नोटरी दस्तऐवजांचे कायदेशीर महत्त्व 'नोटरी कायदा, ११५२' (The Notaries Act, 1952) अंतर्गत नमूद आहे. या कायद्याच्या कलम ८ नुसार, नोटरीकृत दस्तऐवजाला विशिष्ट कायदेशीर बंधनकारीपणा प्राप्त होतो.

कोणते नोटरी दस्त कोर्टात चालतात?

नोटरीकृत दस्तऐवज कोर्टात पुरावा म्हणून सादर केला जाऊ शकतो, परंतु त्याची वैधता काही गोष्टींवर अवलंबून असते. सर्वच नोटरी दस्त कोर्टात बंधनकारी नसतात. कोर्टात चालणारे नोटरी दस्तऐवज खालीलप्रमाणे आहेत:

• प्रत्यक्ष: व्यक्तिगत ओळख आणि दस्तऐवजावर सही याची सत्यता पडताळण्यासाठी प्रताप्त्ये महत्त्वाचे असतात. उदाहरणार्थ, मालमत्तेचे करार किंवा वसीयतनाम्यासाठी प्रताप्त्ये आवश्यक असतात.
• करार: भाडेपट्टा, भागीदारी करार किंवा व्यवसाय करार यांसारखे नोटरीकृत करार कोर्टात पुरावा म्हणून सादर होऊ शकतात.
• पावर ऑफ अटर्नी: नोटरीकृत पावर ऑफ अटर्नी (मुकत्यारपत्र) मालमत्तेच्या व्यवहारात किंवा कोर्टातील कायदेशीर प्रक्रियांत पुरावा म्हणून वापरले जाते.
• घणपत्र: व्यक्तिगत किंवा व्यावसायिक बाबींसाठी नोटरीकृत घोषणापत्र कोर्टात सादर केले जाऊ शकते, जसे की नाव बदलणे किंवा मालमत्तेच्या मालकीबाबत.

महंत्त्वाचे आहे की, नोटरीकरण दस्तऐवजाच्या सामग्रीची सत्यता पडताळत नाही, केवळ सही आणि व्यक्तीची ओळख पडताळते. त्यामुळे जर दस्तऐजातच काही कायदेशीर त्रुटी असतील, तर तो कोर्टात अवैध ठरू शकतो. उदाहरणार्थ, जर नोटरीकृत करार भारतीय करार कायदा, १८१२ (Indian Contract Act, 1872) च्या तरतुदींना विरोधी असेल, तर तो कोर्टात टिकणार नाही.

कोटात नोटरी दस्तऐवजाला भारतीय पुरावा कायदा, १११२ (Indian Evidence Act, 1872) अंतर्गत पुरावा म्हणून मान्यता मिळते, विशेषतः कलम ११ अंतर्गत, जे दस्तऐवजाच्या सत्यतेशी संबंधित आहे.

नोटरीचे अधिकार

नोटरी पब्लिकला भारतात 'नोटरी कायदा, ११५२' अंतर्गत विशिष्ट अधिकार प्रदान केले आहेत. नोटरीचे मुख्य अधिकार खालीलप्रमाणे आहेत:

• दस्तऐवजाची सत्यता पडताळणे: नोटरी व्यक्तीची ओळख आणि दस्तऐवजावर सही याची सत्यता पडताळण्याचा अधिकार आहे.
• प्रत्यक्ष्य देणे: नोटरी व्यक्तिगत दस्तऐवज तयार करू शकतो, जसे की मालमत्तेचे प्रताप्त्य किंवा घोषणापत्र.
• साक्षीदाराची शपथ घेणे: नोटरी व्यक्तीला साक्षीदाराची शपथ घेण्याचा अधिकार आहे, ज्यामुळे दस्तऐवजाला अधिक विश्वासार्हता प्राप्त होते.
• दस्तऐवजावर शिक्का लावणे: नोटरी आपला अधिकृत शिक्का आणि सही दस्तऐवजावर लावतो, ज्यामुळे त्याला कायदेशीर मान्यता मिळते.
• आंतरराष्ट्रीय दस्तऐवज: परदेशात वापरासाठी नोटरी दस्तऐवज प्रमाणित करू शकतो, जसे की शैक्षणिक कागदपत्रे किंवा विवाह प्रमाणपत्र.

नोटरीचे अधिकार मर्यादित असतात. उदाहरणार्थ, नोटरी दस्तऐवजाची सामग्री कायदेशीर आहे की नाही हे ठरवू शकत नाही किंवा कायदेशीर सल्ला देऊ शकत नाही. तसेच, नोटरीला कोणते दस्तऐवज नोटरीकरणासाठी स्वीकारायचे आणि कोणते नकारायचे याचा अधिकार आहे, जर त्याला फसवणुकीचा संशय असेल.

नोटरी कायद्याच्या कलम १ अंतर्गत, नोटरीला त्याच्या कार्यक्षेत्रात दस्तऐवज नोटरीकृत करण्याचा अधिकार आहे, परंतु त्याला कोर्टात थेट कायदेशी निर्णय घेण्याचा अधिकार नाही.

निष्कर्ष

नोटरी दस्तऐवज कायदेशीर प्रक्रियांना गंभीरता आणि विश्वासार्हता प्रदान करतात. ते दस्तऐवजाची सत्यता पडताळतात, कोर्टात पुरावा म्हणून सादर होऊ शकतात आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही मान्यता मिळवतात. तथापि, नोटरीकरणामुळे दस्तऐवजाच्या सामग्रीची कायदेशीरता आपोआप सिद्ध होत नाही, त्यामुळे दस्तऐवज तयार करताना कायदेशीर तज्ञांचा सल्ला घेणे महत्त्वाचे आहे.

नोटरीचे अधिकार 'नोटरी कायदा, ११५२' अंतर्गत स्पष्टपणे नमद आहे आणि त्यांचे काम दस्तऐवजाची विश्वासार्हता सुनिश्चित करणे आहे. सामान्य नागरिकांनी नोटरी दस्तऐवजांचा वापर करताना त्याचे कायदेशीर महत्त्व आणि मर्यादा समजून घ्याव्यात, जेणेकरून त्यांचे हक्क आणि हितांचे रक्षण होईल.

जर तुम्हा नोटरी दस्तऐजजाबाबत अधिक माहिती हवी असेल किंवा तुम्ही कायदेशीर दस्तऐवज तयार करत असाल, तर नोटरी आणि कायदेश त्रज्ञ यांच्याशी संपर्क साधा, जेणेकरून तुमचे दस्तऐवज कायदेशीरदृष्ट्या बळकट होतील.