प्रधानमंत्री कृषि सिंचाई योजना (PMKSY) - सविस्तर माहिती

भारत हा एक कृषिप्रधान देश आहे, आणि शेती हा आपल्या अर्थव्यवस्थेचा कणा आहे. परंतु, शेतीसाठी पाण्याची उपलब्धता आणि त्याचा कार्यक्षम वापर ही शेतकऱ्यांसमोरील मोठी आव्हाने आहेत. याच समस्येला हाताळण्यासाठी भारत सरकारने **प्रधानमंत्री कृषि सिंचाई योजना (PMKSY)** सुरू केली. ही योजना 2015-16 मध्ये सुरू झाली असून, तिचा मुख्य उद्देश आहे शेतीसाठी पाणीपुरवठा सुधारणे आणि **ठिबक सिंचन** (drip irrigation) सारख्या आधुनिक तंत्रज्ञानाला प्रोत्साहन देणे. या योजनेचे घोषवाक्य आहे **"हर खेत को पानी"**, ज्याचा अर्थ प्रत्येक शेताला पाणी मिळावे आणि पाण्याचा कार्यक्षम वापर करून शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवावे.

PMKSY चा उद्देश

प्रधानमंत्री कृषि सिंचाई योजनेचा मुख्य उद्देश शेतीसाठी पाण्याची उपलब्धता वाढवणे आणि त्याचा योग्य वापर सुनिश्चित करणे हा आहे. या योजनेच्या माध्यमातून सरकारने खालील उद्दिष्टे ठेवली आहेत:

• प्रत्येक शेताला पाणीपुरवठा सुनिश्चित करणे - **हर खेत को पानी**.
• **ठिबक सिंचन** आणि सूक्ष्म सिंचन (micro irrigation) यासारख्या आधुनिक पद्धतींना प्रोत्साहन देणे.
• पाण्याचा अपव्यय कमी करून **प्रति बूंद अधिक फसल** (more crop per drop) हे ध्येय साध्य करणे.
• जलस्रोतांचे संवर्धन आणि संरक्षण करणे.
• शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवून ग्रामीण भागात समृद्धी आणणे.

या उद्देशांमुळे शेतकऱ्यांना त्यांच्या **सातबारा उताऱ्यावर** (7/12 extract) नोंदवलेल्या जमिनीवर अधिक चांगली शेती करता येते. **सातबारा** हा शेतकऱ्यांचा महत्त्वाचा दस्तऐवज आहे, जो जमिनीची मालकी आणि पिकांची माहिती दर्शवतो.

PMKSY चे प्रमुख घटक

ही योजना चार प्रमुख घटकांमध्ये विभागली गेली आहे, ज्यामुळे शेतीसाठी पाणी व्यवस्थापन अधिक प्रभावी होते:

1. त्वरित सिंचाई लाभ कार्यक्रम (AIBP)

या घटकांतर्गत मोठ्या सिंचाई प्रकल्पांना गती देणे आणि ते पूर्ण करणे यावर भर दिला जातो. यामुळे शेतकऱ्यांना मोठ्या प्रमाणात पाणी उपलब्ध होते.

2. हर खेत को पानी (HKKP)

या घटकाचा उद्देश प्रत्येक शेताला पाणी पोहोचवणे हा आहे. यामध्ये **ठिबक सिंचन**, स्प्रिंकलर सिंचन (sprinkler irrigation), आणि जल निकायांचे पुनरुज्जन (RRR) यासारख्या उपायांचा समावेश आहे. **सातबारा उतारा** (7/12 extract) असलेल्या शेतकऱ्यांना या योजनेचा लाभ घेता येतो.

3. प्रति बूंद अधिक फसल (Per Drop More Crop)

या घटकांतर्गत **ठिबक सिंचन** आणि सूक्ष्म सिंचन तंत्रज्ञानाला प्रोत्साहन दिले जाते. यामुळे पाण्याचा कार्यक्षम वापर होतो आणि शेतकऱ्यांना कमी पाण्यात जास्त पीक घेता येते.

4. वॉटरशेड डेव्हलपमेंट

जलसंधारण आणि भूजल पुनर्भरण यावर लक्ष केंद्रित करून हा घटक जलस्रोतांचे संरक्षण करतो.

PMKSY चे लाभ

प्रधानमंत्री कृषि सिंचाई योजनेचे अनेक लाभ आहेत, जे शेतकऱ्यांच्या जीवनात सकारात्मक बदल घडवतात:

• **पाण्याचा कार्यक्षम वापर**: **ठिबक सिंचन** (drip irrigation) आणि सूक्ष्म सिंचनामुळे पाण्याचा अपव्यय टाळला जातो.
• **उत्पादनात वाढ**: पाण्याची नियमित उपलब्धता आणि आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे पिकांचे उत्पादन वाढते.
• **सातबारा संदर्भात फायदा**: शेतकऱ्यांच्या **सातबारा उताऱ्यावर** (7/12 extract) नोंदवलेल्या जमिनीवर अधिक चांगली शेती शक्य होते.
• **अनुदान**: सरकार **ठिबक सिंचन** आणि स्प्रिंकलर यंत्रांसाठी 45% ते 90% पर्यंत अनुदान देते.
• **ग्रामीण समृद्धी**: शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढल्याने गावांचा विकास होतो.

ठिबक सिंचन (Drip Irrigation) आणि त्याचे महत्त्व

**ठिबक सिंचन** ही एक अशी पद्धत आहे ज्यामध्ये पाणी थेट झाडांच्या मुळांपर्यंत पोहोचवले जाते. यामुळे पाण्याचा अपव्यय कमी होतो आणि शेतकऱ्यांना कमी पाण्यात जास्त पीक घेता येते. PMKSY अंतर्गत या तंत्रज्ञानाला विशेष प्रोत्साहन दिले जाते. **सातबारा उतारा** (7/12 extract) असलेल्या शेतकऱ्यांना या योजनेचा लाभ घेता येतो, ज्यामुळे त्यांच्या जमिनीवर अधिक चांगली शेती शक्य होते.

उदाहरणार्थ, महाराष्ट्रात अनेक शेतकरी **ठिबक सिंचन** वापरून द्राक्षे, डाळिंब आणि संत्री यासारखी पिके घेत आहेत. यामुळे त्यांचे उत्पन्न दुप्पट झाले आहे.

सातबारा (7/12 Extract) आणि PMKSY चा संबंध

**सातबारा** हा शेतकऱ्यांचा महत्त्वाचा दस्तऐवज आहे, जो जमिनीची मालकी, क्षेत्र आणि पिकांची माहिती दर्शवतो. PMKSY अंतर्गत लाभ घेण्यासाठी शेतकऱ्यांना त्यांचा **सातबारा उतारा** सादर करावा लागतो. यामुळे सरकारला कोणत्या शेतकऱ्याला किती आणि कशा प्रकारचे अनुदान द्यायचे हे ठरवणे सोपे होते. **7/12 extract** हे शेतकऱ्यांच्या जमिनीची ओळख पटवते आणि त्यांच्या शेतीसाठी पाणीपुरवठा सुधारण्यात मदत करते.

PMKSY ची प्रगती आणि यश

या योजनेच्या अंमलबजावणीमुळे देशभरात लाखो हेक्टर जमीन सूक्ष्म सिंचनाच्या कक्षेत आली आहे. उदाहरणार्थ, 2020 पर्यंत 47 लाख हेक्टरपेक्षा जास्त जमीन **ठिबक सिंचन** आणि सूक्ष्म सिंचनाखाली आली आहे. याशिवाय, 99 मोठ्या सिंचाई प्रकल्पांना गती देण्यात आली आहे, ज्यामुळे **हर खेत को पानी** हे स्वप्न प्रत्यक्षात येत आहे.

महाराष्ट्र, गुजरात, आणि कर्नाटक यासारख्या राज्यांमध्ये या योजनेचा मोठ्या प्रमाणात लाभ झाला आहे. शेतकऱ्यांनी **सातबारा उतारा** वापरून या योजनेचा लाभ घेतला आणि त्यांच्या शेतीत सुधारणा केली.

आव्हाने आणि उपाय

PMKSY ची अंमलबजावणी करताना काही आव्हाने समोर आली आहेत, जसे की:

• शेतकऱ्यांमध्ये जागरूकतेचा अभाव.
• **ठिबक सिंचन** यंत्रांची सुरुवातीची किंमत जास्त असणे.
• प्रशासकीय अडचणी आणि निधीचे वितरण.

या आव्हानांवर मात करण्यासाठी सरकारने जागरूकता अभियान सुरू केले आहे आणि अनुदानाची रक्कम वाढवली आहे. शेतकऱ्यांना **सातबारा** (7/12 extract) आधारित ऑनलाइन अर्ज प्रक्रिया सुलभ केली आहे.

निष्कर्ष

**प्रधानमंत्री कृषि सिंचाई योजना (PMKSY)** ही शेतकऱ्यांसाठी एक वरदान ठरली आहे. **हर खेत को पानी** आणि **प्रति बूंद अधिक फसल** या संकल्पनांमुळे शेतीत क्रांती घडत आहे. **ठिबक सिंचन** (drip irrigation) सारख्या तंत्रज्ञानामुळे पाण्याचा कार्यक्षम वापर होत आहे, तर **सातबारा उतारा** (7/12 extract) शेतकऱ्यांना या योजनेचा लाभ घेण्यास मदत करतो. ही योजना शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवून ग्रामीण भारताला समृद्ध करण्याच्या दिशेने एक महत्त्वाचे पाऊल आहे.

शेवटी, जर आपण शेतकरी असाल आणि आपल्या **सातबारा** वर नोंदवलेल्या जमिनीवर शेती सुधारायची असेल, तर PMKSY चा लाभ नक्की घ्या. अधिक माहितीसाठी https://pmksy.gov.in ला भेट द्या.